Noord-Brabants Archeologisch Genootschap
De Steentijd: Nieuwe vondsten nieuwe inzichten
Verslag studiedag 20-11-2016
Verslag van de najaarsstudiedag: "De Steentijd: Nieuwe vondsten nieuwe inzichten",
gehouden in café-zaal 't Vrijthof te Oirschot. Georganiseerd door het
Noord-Brabants Archeologisch Genootschap i.s.m. Brabants Heem.
Opening
Om 10.30 uur opent Peter van Nistelrooij, voorzitter van het NBAG, de dag.
Het bestuur van de Stichting Noord-Brabants Archeologisch Genootschap vond dat het
weer eens tijd worden om nieuwe ontwikkelingen van het onderzoek naar de Steentijd
in een studiedag te behandelen. De organisatoren Joeske Nollen en Jan Broertjes
hadden een goed programma in elkaar gezet. Door noodgedwongen sprekerswisselingen
was het programma aangepast. De wijzigingen waren: Nico Arts zou de jagers,
verzamelaars en de eerste steentijd-boeren van Eindhoven-Meerhoven behandelen. Want
er is door de gemeente Eindhoven in de periode 2000-2011 grootschalig archeologisch
onderzoek uitgevoerd. Helaas geen lezing van de rasverteller Nico Arts. Hiervoor in
de plaats had organisator Jan Broertjes zelf een lezing samengesteld waarin hij een
beeld schetste waar juist geen steentijd artefacten te vinden zijn, en waar juist
wel. Geologie en archeologie waren de sleutelwoorden. De tweede wijziging was dat de
Brabantse steentijd kenner Anton van der Lee, die al genoeg heeft aan het geluid van
tegen elkaar wrijvende artefacten om te bepalen wat het is, helaas door ziekte
afwezig was. Als vervanger voor Anton van der Lee was de ervaren Steentijd kenner en
bekende van het Teleac-serie 'Nederland in de prehistorie' Leo Verhart aan het
programma toegevoegd. Hij heeft de nieuwe inzichten over het mesolithicum behandeld.
De laatste wijziging betreft Dr. Alexander Verpoorte (Faculteit der Archeologie,
Universiteit Leiden). Hij kon niet aanwezig zijn. De vervanger die ook aan den lijve
alles over de middenpaleolithische vindplaats 's Hertogenbosch - Vonk en Vlam heeft
ondervonden was Stefan Molenaar. Na deze inleiding gaf de voorzitter het woord aan Jan
aan Dr. Jan Broertjes
Archeologie en geologie zijn soms tot elkaar veroordeeld
Jan is oud voorzitter van de Sectie archeologie en nu penningmeester van het NBAG.
Jan is onder andere erg betrokken en actief in de archeologie van de regio Geldrop.
Geologie en archeologie hebben elkaar nodig in die zin dat ze kunnen bijdragen tot
het bepalen van de relatieve ouderdom van beiden. Daarvoor is de stratigrafie zeer
belangrijk. Het is niet altijd eenvoudig want verstoring zoals kryoturbatie maken
het niet eenvoudig. Ook erosie is een storende factor waardoor de oorspronkelijke
stapeling is verstoord en archeologische sporen en artefacten niet in de goede
context zijn beland. De spreker gaf middels vele fraaie afbeeldingen chronologisch
het ontstaan van het huidige Brabant weer. Jan Broertjes kan als ervaren geoloog
helder en beeldend kennis over te dragen hoe Brabant is ontstaan. De invloed van de
rivieren hebben over geheel Brabant sporen achter gelaten. Daar tussen hebben mens
en dier weten te overleven. Door geologie en archeologie als het ware over elkaar
te leggen zijn de verwachtingspatronen beter in te schatten.
Jan Broertjes(staand), zittend v.l.n.r. Joeske Nollen en Leo Verhart
Helse Hartstochten revisited. De zoektochten van Jac. Verhagen en Bert Moelands
De volgende sprekers zijn Pieter Dijkstra en Hans de Kievith. De tweede lezing gaat
over het nalatenschap van Jac Verhagen en Bert Moelands. Twee namen die je vaak in
de historische boeken tegen komt als het gaat over de Bredaase en Tilburgse archeologie.
Pieter Dijkstra, vrijwillig medewerker bij het Archeologisch Centrum van de gemeente
Breda en Hans Kievith, informatiespecialist Erfgoed bij de gemeente Breda, hebben er
hun handen vol aan. In de dubbel presentatie ging Hans de Kievith in op hoe de Gemeente
Breda de collecties van Jac. Verhagen en Bert Moelands beheert en ontsluit. Pieter
Dijkstra heeft de belangrijkste vindplaatsen en vondsten van Jac. Verhagen Bert Moelands
toegelicht.
In 1959 leren Jac. Verhagen (Toen nog broeder Egilius Verhagen) en Bert Moelands elkaar
kennen binnen het wereldje van amateurarcheologen in Midden- en West-Brabant. Er
ontwikkelt zich een hechte vriendschap met talloze zoektochten naar vooral prehistorische
vindplaatsen. Over deze tochten is een uitgebreide correspondentie bewaard gebleven.
Beiden hadden al eerder een grote belangstelling voor de lokale geschiedenis. Verhagen
via z'n archeologie werkgroep op het Mgr. Frencken college in Oosterhout. Moelands had al
bemoeienis met archeologisch onderzoek in de binnenstad van Breda en was de eerste die
het belang van het gebied Steenakker opmerkte. In 1958 vond hij daar al sporen vondsten
uit de Romeinse Tijd. Beiden bouwden vanaf de jaren '50 tot ver in de jaren '70 een
indrukwekkende collectie archeologica op. Het gebied waar zij gezamenlijk actief waren
sterkte zich globaal uit tussen Roosendaal en Tilburg. Het was een periode van
grootschalige ontgrondingen en herinrichting van de landelijke gebieden. Voor de stad
Breda, waar Moelands actief, was gold eigenlijk ook iets dergelijks. Het was een periode
van "grotestads" denken, waarbij er stevig werd ingegrepen in de infrastructuur van de
historische binnenstad. De groep die in dit deel van Brabant actief was breidde zich
verder uit. Ook sloot de jongere generatie zich aan en er was uitvoerig contact met
amateurarcheologen die hun werkgebied in resp. midden Brabant/de Meijerij en oost-Brabant
hadden liggen. Daarnaast was er een uitvoerige (en boeiende!) correspondentie met het
B.A.I in Groningen en het R.O.B in Amersfoort. De tentoonstelling "Helse Hartstochten"
in 1987 in het kader van het 150 jarig bestaan van het Noordbrabants Genootschap was voor
beiden een kroon op het (bestuurs-)werk binnen de archeologische sectie van het Genootschap.
In de lezing geeft Hans de Kievith uitleg over de diverse vindplaatsen, zoals; de
gasthuiskapel (1958), De Rith (1960), Breedbroeken (1961), de Hoge Moer (vanaf 1962),
Baarschot en Lange Gooren(vanaf 1963), Houtse Akkers (vanaf 1973) en de gasthuispoort in
1977. Pieter Dijkstra laat op een overzichtskaart de exacte vindplaatsen zien van de
artefacten. In de kleur rood die van Jac. Verhagen en in de kleur blauw die van Bert
Moelands. Vele fraaie en bijzondere artefacten uit het Midden-Paleolithicum en
Mesolithicum worden getoond. De gemeente Breda heeft de collectie van Jac. Verhagen
geïnventariseerd in een boekwerk; Erfgoedrapport Breda 94 2012, auteur drs. R.A. Houkes.
Bert Moelands (1e links) en Jac. Verhagen (3e links) op de opening van Helse Hartstochten in 1987. Verder 2e van links is Anton van der Lee en de 4e persoon is Pieter Dijkstra.
Pieter Dijkstra
Hans de Kievith
Het mesolithicum van Noord-Brabant vanuit een Limburgs perspectief
De derde spreker was Leo Verhart. Leo Verhart was 30 jaar conservator van de collectie
Nederlandse prehistorie bij het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden en conservator bij
het Limburgs Museum in Venlo. Hij is een kenner van de steentijd en promoveerde op een
studie naar de transitie van jagers-verzamelaars naar landbouwers in Zuid-Nederland.
Daarnaast publiceert hij regelmatig over andere archeologisch onderwerpen.
Het mesolithicum was een periode van overvloed. Het begin van een periode waarbij er in
korte tijd een einde kwam aan de laatste ijstijd. Het klimaat was zacht en er was volop
te eten. Toch zijn er maar weinig relicten te vinden in de Brabantse bodem. Vaak resten
alleen nog maar stenen, vuurstenen, wat verkoold materiaal en een enkele keer een
grondspoor. Een bijkomend probleem is dat veel vindplaatsen langdurig in gebruik waren
en alle resten van die bezoeken door elkaar liggen. Dat levert geen erg scherp beeld op.
De afgelopen jaren heeft er in Limburg en daarbuiten, nieuw onderzoek plaatsgevonden dat
een belangrijke aanvulling vormt op de kennis van het mesolithicum van die droge
zandgronden. Het levert een verwachtingsvol en positief beeld op voor de toekomst, maar
een weerbarstige en lastige periode zal de midden-steentijd, de periode van de laatste
jagers-verzamelaars blijven. Leo Verhart gaf de aanwezigen een indruk hoe het dagelijkse
leven in het mesolithicum eruit zou hebben kunnen zien. De antropologie van toen in
vergelijking met die van de huidige primitieve bevolkingsgroepen verhelderde de
beeldvorming. De vindplaatsen, Verrebroek, Kampen, Bedburg, Europoort en de Noordzee
hebben vele gereedschappen en andere gebruiksvoorwerpen uit het mesolithicum prijs gegeven.
De nauwkeurig onderzochte sites zoals die van Posterholt/Vlootbeekdal en Wanssum geven
inzicht van de onderlinge posities van de jachtkampen en de basiskampen in het landschap.
Leo Verhart
Midden-Paleolithicum bij Esbeek (N.Br.)
Een bijzonder grote en rijke vondstspreiding van midden-paleolithische
artefacten van vuursteen en kwartsiet.
De vierde spreker, Dr. Eelco Rensink, is werkzaam bij de Rijksdienst voor het
Cultureel Erfgoed in Amersfoort. Hij is specialist van de vroege prehistorie.
In de afgelopen jaren heeft Piet van Gisbergen op akkers bij Esbeek (Noord-Brabant)
honderden stenen artefacten uit het midden-paleolithicum verzameld. De oppervlakte
van het gebied waar vondsten zijn gedaan, bedraagt ca. 1200 x 300 m. Door aanvullende
vondsten van Jan Schellekens en Pieter Dijkstra is dit gebied nog aanmerkelijk
uitgebreid. Daarmee gaat het om een van de rijkste en grootste vondstspreidingen van
midden-paleolithische artefacten in Nederland. Onder de vondsten bevinden zich kernen
en afslagen, maar ook een grote hoeveelheid geretoucheerde werktuigen, waaronder o.a.
tientallen vuistbijlen, keilmesser, schaven en enkele spitsen. Voor de vervaardiging
van deze werktuigen hebben Neanderthalers gebruik gemaakt van zowel vuursteen als
(verschillende typen van) kwartsiet. In de lezing werd ingegaan op de landschappelijke
context van de vindplaats(en), de gebruikte grondstoffen en typologische en
technologische kenmerken van de artefacten. Ook werden er parallellen aangegeven met
vergelijkbare vondsten in Zuid-Nederland en het aangrenzende deel van België en hun
datering. De betekenis van de nieuwe vondsten van Esbeek voor het
Neanderthaler-onderzoek in Nederland, maar ook voor de archeologische monumentenzorg
van dit type vindplaatsen stond centraal in het laatste deel van de lezing. Conclusies
uit het onderzoek van Esbeek zijn:
-Esbeek past in Mousterian with Bifacial Tools (MBT) en vormt belangrijke aanvulling op
geanalyseerde sites door Ruebens (2013); De beste paralellen zijn Oosthoven in
Noord-België, enkele Waalse grotvindplaatsen en kleinere vondstcomplexen en losse
vondsten in Noord-Brabant.
-Geen aanwijzingen voor lange afstand transport van grondstoffen vanuit primaire
brongebieden (bijvoorbeeld Zuid-Limburg);
-Datering: Midden-Pleniglaciaal tussen 60.000 en 40.000 BP; mogelijk ouder (Vroeg-Glaciaal)
-Geologische omstandigheden en grondgebruik zeer bepalend voor de 'oppervlakte-zichtbaarheid'
van artefacten/vindplaatsen uit deze periode; Toekomstige inventarisaties en onderzoek: Esbeek
topje van de ijsberg?
Esbeek overgang van Kempenblok naar Roerdalslenk
Eelco Rensink
De middenpaleolithische vindplaats 's Hertogenbosch - Vonk en Vlam
De volgende spreker Drs. Stefan Molenaar is senior adviseur archeologie en ruimtelijke ordening bij
de Gemeente 's-Hertogenbosch.
De vijfde lezing ging over de bijzondere midden paleolithische vindplaats die
tijdens de bouw van de parkeergarage aan de Hekellaan in Den Bosch werd ontdekt.
Bij de bouw van de parkeergarage Vonk en Vlam in 's Hertogenbosch zijn in 2013 en
2014 archeologische resten gevonden, waaronder meer dan 300 stenen werktuigen uit
de Oude Steentijd. Het zijn sporen van tijdelijke bewoning van Neanderthalers
omstreeks 50.000 jaar geleden tijdens de laatste ijstijd. De ouderdom is afgeleid
uit de techniek waarmee de werktuigen gemaakt zijn (de zogenaamde discoïde methode)
en de vorm van enkele werktuigen. Bijzondere vondsten zijn vooral een fragment van
een bladspits en een klein vuistbijltje (een zogenaamde Keilmesser). Uit onderzoek
van microscopische sporen van gebruik op de stenen werktuigen blijkt dat de
Neanderthalers vlees, huiden en planten bewerkt hebben. Een deel van de stenen
werktuigen is waarschijnlijk ter plekke gemaakt, gebruikt en weggegooid. De
werktuigen zijn gemaakt van vuursteen, kwartsiet en zoetwaterkwartsiet dat verzameld
is in oude rivierafzettingen van Maas en Rijn in de buurt van 's-Hertogenbosch.
Afval van het bijwerken van vuistbijlen wijst erop dat deze werktuigen door
Neanderthalers werden meegebracht, ter plekke gebruikt zijn en vervolgens weer
meegenomen zijn. Naast de stenen werktuigen zijn ook botresten gevonden. Het gaat
om resten van onder andere wolharige neushoorn, wolharige mammoet, rendier en paard
- typische soorten van de zogenaamde 'mammoetsteppe'. De vondsten zijn waarschijnlijk
afkomstig uit fijnkorrelige afzettingen van een Pleistocene voorloper van de Dommel
en/of Aa.
Ps. De nieuwe parkeerplaats Vonk en Vlam is een fantastische beleving. Je moet daar echt eens een keer parkeren.
Stefan Molenaar
De Groote Wielen, archeologie en paleontologie met wetenschappelijke precisie.
De laatste en zesde lezing werd verzorgd door Dick Mol. Dick Mol is een Nederlandse
amateur-paleontoloog, die wereldwijde bekendheid geniet. Hij is als honorair
onderzoeksmedewerker voor fossiele zoogdieren verbonden aan het Natuurhistorisch
Museum Rotterdam.
Op enthousiaste wijze heeft Dick Mol zijn lezing gehouden. Nederland is piepjong. Ons
land is niet alleen klein, het is ook heel jong, geologisch gesproken. Het is voor het
grootste deel gevormd in de twee miljoen jaar van het ijstijdvak: het Pleistoceen. Het
grootste deel van die periode zag de land-zee verdeling er heel anders uit dan nu. Nog
geen 40.000 jaar geleden stond de Noordzee tussen Engeland en Nederland grotendeels
droog. Je kon letterlijk van Katwijk naar Londen wandelen. Je liep dan over een open
vlakte, waar je af en toe een meanderende rivier moest oversteken. Je moest goed
oppassen voor grote kudden mammoeten, steppewisenten en af en toe een groepje wolharige
neushoorns. Nog gevaarlijker waren de leeuwen en hyena's die hier leefden. Een goede
bontjas had je ook nodig. Maar het was in ieder geval wel droog, want het was hier
bepaald niet de besneeuwde toendra die je vaak ziet bij schilderijen van de ijstijd;
geen uitgestrekte witte vlakten zoals we die nu kennen uit het hoge noorden van
Noord-Amerika en Siberië. Het was een landschap dat nu nergens meer op de aarde te
vinden is. Nederland ligt vol met resten van dieren uit die ijstijd. In het Nationaal
Natuurhistorisch Museum Naturalis in Leiden, bijvoorbeeld, ligt de grootste collectie
mammoetbotten ter wereld. Die mammoeten hoorden hier in de ijstijd echt thuis, samen
met andere dieren die we nu 'exotisch' noemen, of die zelfs zijn uitgestorven. Een
groot deel van die enorme collecties komt uit de omgeving van 's-Hertogenbosch. Ze
zijn tevoorschijn gekomen tijdens baggerwerkzaamheden in het stroomgebied van de Maas.
Ook in het Archeologisch en Paleontologisch Museum Hertogsgemaal in Gewande ligt een
grote collectie beenderen van dieren uit het stroomgebied van de Maas tijdens de
ijstijd. In 2005 werd begonnen met de ontgronding van de zandput De Groote Wielen.
Er moest goed bouwzand komen voor de nieuwe woonwijk. Dat er fossiele botten uit de
ijstijd naar boven zouden komen, daar hadden zelfs de goed geïnformeerde bouwers niet
meteen op gerekend. Het zand werd aanvankelijk opgezogen van een diepte tot 7 meter
beneden de waterspiegel, een laag die niet bekend staat om fossiele rijkdom. Omdat er
steeds meer zand nodig was, gaf de Provincie Noord-Brabant toestemming om ook dieper
te zuigen: tot ruim 13 meter beneden de waterspiegel. Op dat moment werden de
bottenverzamelaars alert. Uit plassen in de buurt waren immers mooie overblijfselen van
ijstijddieren gevonden op diepten rond de 10 meter. Op 29 maart 2005 was het voor het
eerst raak: Frits Engelen, landmeter van het team Geoinformatie van de gemeente
's-Hertogenbosch vond bij een van de bakens op het zanddepot bij de plas wat
donkerbruine botten. De harde wind had de beenderen vrijgemaakt. Diezelfde avond
bezochten Anton Verhagen en Tony de Groot het zanddepot. Ze konden de eerste fossiele
beenderen van een wild paard en van rendieren veiligstellen. Het was de eerste aanwijzing
dat De Groote Wielen sporen zou gaan opleveren uit een ver verleden. Dick Mol presenteerde
vele fraaie afbeeldingen van de gevonden beenderen en andere artefacten. Mammoeten,
wolharige neushorens, hyena's, steppewisenten, vogels, planten en zelfs de vliegen van
toen zijn teruggevonden. Dick Mol heeft samen met de onlangs overleden Anton Verhagen
een fantastisch boekwerk samengesteld. Beeldend kunstenaar Remie Bakker verzorgde vele
tekeningen. Het boek is in 2009 verschenen met de titel: 'De Groote Wielen: er was eens
.... Met als ondertitel "Wie woonden er in De Groote Wielen in de ijstijd?"
Dick Mol
Dick Mol en Anton Verhagen
Sluiting
Rond 16.30 uur sluit de voorzitter van het NBAG de studiedag af met dank aan alle betrokkenen.
Met ca. 85 aanwezigen, zes zeer boeiende lezingen was het een topper in de lezingen reeks van
het NBAG. Wederom een zeer geslaagde studiedag.
Namens het Noord-Brabants Archeologisch Genootschap,
Peter van Nistelrooij