Markante Middeleeuwen - van vroeg tot laat en later

Verslag studiedag 10-11-2024

Inleiding

Op deze studiedag werd een reeks van recente deels nog niet gepubliceerde opgravingen behandeld. De opgravingsresultaten die gepresenteerd werden, vallen bijna allemaal in historische perioden. De nadruk ligt op de Middeleeuwen en Nieuwe tijd. Verder werd een bijzondere vondst getoond uit een Midden-IJzertijd grafveld dat, hoewel het zwaar verspoeld is geraakt, toch unieke vondsten heeft opgeleverd.

Een van de doelstellingen van het Noord-Brabants archeologisch genootschap is kennis over de archeologie van Noord-Brabant te verspreiden en de belangstelling voor archeologie en betrokkenheid van de inwoners van Noord-Brabant stimuleren en ondersteunen. Gezien de reacties uit Brabant en uit de rest van Nederland en ook vanuit België, slagen we daarin. Op deze studiedag hadden we zelfs drie sprekers die hun roots hebben in België.

De eerste lezing werd verzorgd door Miel Schurmans en ging over een archeologisch onderzoek in Oirschot. Miel Schurmans is afgestudeerd aan de Katholieke Universiteit Leuven. Volgend jaar viert deze respectabele Belgische universiteit haar 600 jarig bestaan. Miel is in Nederland werkzaam als archeoloog bij RAAP Archeologisch Adviesbureau. Hij is ook verbonden aan het Archeohuis De Kolonie / Erfgoed Lommel in Belgie. Erfgoed Lommel werkt samen met de Stad Lommel om het Lommelse erfgoed te verzamelen, te bewaren, te bestuderen en te ontsluiten.

Op zoek naar het erf van de familie Fey. Een opgraving op het achter terrein van het Hof van Solms in Oirschot Naar aanleiding van de geplande woningbouw is in 2020 en 2023 door RAAP een archeologisch onderzoek uitgevoerd op het achterterrein van het Hof van Solms. De oudste, beperkt aanwezige vondsten dateren uit de vroege en volle middeleeuwen. De aanvang van de bewoning kan op basis van de relatief grote hoeveelheid vondsten vermoedelijk geplaatst worden in de late middeleeuwen. In het begin van de nieuwe tijd wordt in het westelijke deel van het onderzoeksgebied een erf opgericht, bestaande uit een hoofdgebouw, een bijgebouw, enkele waterputten en een palenrij (hekwerk) geflankeerd door bomen die de toegang tot het erf markeren en de begrenzing vormen met het aangrenzende perceel. Het hoofdgebouw - waarvan slechts een beperkt aantal sporen resteert - is driebeukig met gebinten geplaatst op stiepen. Het bijgebouw is voorzien van ingegraven stijlen. In het erf zijn globaal twee fases te onderscheiden. Tot de eerste fase behoren enkele waterputten, waarvan met name de plaggenwaterput S190 (eerste helft van de 17de eeuw) een bijzonder vondstenspectrum bevatte, zoals een complete schijfkandelaar en een handkaarde. Met een handkaarde worden de haren van de wol door de vele haakjes in één richting getrokken. Het erf kan geïdentificeerd worden als het Huys Vredenburgh, het ouderlijke huis van de bekende familie Fey. Meer bepaald de tweede fase van het erf kan vermoedelijk gerelateerd worden aan Arnold Fey jr., een vooraanstaand chirurgijn in het derde kwart van de 17de eeuw. Deze had belangrijke patienten zoals Amalia van Solms en Anna van Oosterijk. Hij was vooral bekend voor zijn operaties van borstkanker. Hoewel een deel van het vondstmateriaal enige status uitademt, is zeker geen sprake van grote rijkdom, terwijl Fey tot de welgestelden van zijn tijd behoorde. Ook keramische, metalen of glazen voorwerpen die met artsenij in verband gebracht kunnen worden, zijn niet aangetroffen.

Miel Schuurmans

De tweede lezing wordt gehouden door het duo Olivier Van Remoorter en Guido van den Eynde. Archeoloog Olivier van Remoorter heeft bijzonder onderzoek op diverse plaatsen in België uitgevoerd. Zo ook in Ieper op het Sint-Maartenplein waar duizenden graven liggen, deze begraafplaats is 9 eeuwen in gebruik is geweest. Guido van de Eynde is sinds 2008 de stadsarcheoloog van Tilburg. Daarvoor is Guido 18 jaar gemeentelijk archeoloog van Breda geweest. Guido heeft al een aantal keren gesproken bij het NBAG en zijn voorganger de archeologisch sectie van het Noordbrabants Genootschap. Deze keer komen diverse interessante opgravingen uit het centrum van Tilburg aanbod.

Opgravingen in het centrum van Tilburg o.a. Stadsforum/Heikese Kerk

In het kader van de aanleg van het nieuwe Stadsforum is door BAAC, EX Situ en de gemeente Tilburg tussen augustus 2023 en juni 2024 een gefaseerd archeologisch onderzoek uitgevoerd. Dit onderzoek is de eerste maal dat archeologisch onderzoek in het oudste gedeelte van de stad heeft plaatsgevonden. Op basis van historische informatie is geweten dat hier rond 1200 door de heren van Tilburg een eerste parochiekerk is gebouwd. De huidige Heikese Kerk dateert uit de 19e eeuw en is daarvan een opvolger op dezelfde plek. Bij de opgraving werden bijna twee meter onder het straatniveau sporen gevonden van houten boerderijen uit de 11e-12e eeuw. Enkele sporen lijken op basis van hun vaag af te lijnen vulling nog ouder en mogelijk prehistorisch. Na verloop van tijd komt een einde aan de eerste middeleeuwse bewoningsfase en werd de plek mogelijk verlaten en omgezet in akkerland. Dit is een ontwikkeling die ook elders gekend is. Na verloop van tijd, voorlopig nog onduidelijk wanneer, komt opnieuw bewoning voor. Dat er op een vroegere bewoningsplek opnieuw gewoond wordt is in het Tilburgse eerder ongewoon in deze periode. Mogelijk is er een link tussen de bouw van de kerk en de tweede bewoningsfase, maar dat is in deze fase van het onderzoek nog niet duidelijk te staven of te ontkrachten. Tilburg bestond in de middeleeuwen en nog lang daarna uit een groep buurtschappen. Door de bouw van de parochiekerk kreeg het gebied van een bijzondere status als centrale plaats. Dit had invloed op het karakter van de bewoning ter plekke en dit werd zichtbaar in de opgraving. In de 13e en 14e eeuw zien we een bijzondere bewoningsdynamiek ontstaan. Binnen de contouren van de opgravingsputten kwamen lemen vloeren van huizen, begravingen, sloten, afvalkuilen, en waterputten aan het licht die elkaar gedurende de middeleeuwen in tijd opvolgden. Dat vormt een nieuwe verrassing, want waar in Tilburg voor de middeleeuwen een dorps milieu verondersteld wordt, is nu een bijna stedelijk aandoende dynamiek vastgesteld. Over het uiterlijk van de eerste parochiekerk is niets bekend. Bij aanvang van het onderzoek was er de stille hoop dat in een opgraving zo dicht bij de kerk vondsten zouden kunnen opduiken die hierop licht kunnen werpen. Die hoop werd bewaarheid: uit een afvalkuil die in de 15e eeuw dateert die vol zat sloopmateriaal van de oudste bouwfase van de kerk komen twee bijzondere vondsten tevoorschijn. De ene is een blok bewerkte tufsteen dat mogelijk een deel is van een raamtracering, ongetwijfeld afkomstig van de kerk. De andere bijzondere vondst is een zuiltje van Doornikse kalksteen. Deze natuursteen uit de streek rond Doornik (België) werd in de middeleeuwen vooral in Vlaanderen gebruikt als bouwmateriaal en maar komt in onze streken nauwelijks of niet voor. Deze vondsten dateren respectievelijk uit de 12e en 13e eeuw. Een groot ophoogpakket uit het midden van de 17e eeuw markeert de aanleg van een groter marktplein en de begrenzing van de begraafplaats rond de kerk. Door de talrijke verstoringen van moderne graafwerkzaamheden onder de huidige bestrating is hiervan in de opgravingen slechts een klein stukje van teruggevonden. Wat wel een opvallende vondst uit deze periode is, is het klokkengietersatelier dat voor de kerk gevonden is. Dit atelier, dat bestaat uit een askuil en gietkuil met twee gedeeltelijk bewaarde klokmallen werd gebouwd door Martin Maréchal in 1654. Een van de hier gegoten klokken hangt nu nog steeds in de kerktoren. Met fraaie dia's werden de klokkenkuilen getoond.

Tegenwoordig is het kerkhof rond de Heikese Kerk volledig uit beeld verdwenen en hebben we alleen nog de straatnaam Oude Markt over. Wel op een plek in het centrum met een bewoningsgeschiedenis van bijna 1000 jaar.

Olivier Van Remoorter

Guido van den Eynde

De derde lezing werd verzorgd door Rex Brandsma. Rex is een jonge wetenschapper die zijn studie heeft genoten op de Universiteit van Leiden. Met name in de stroming "Applied Archaeology" Noordwest Europa over de Late Prehistorie tot de Nieuwe Tijd. Momenteel is Rex archeologisch Projectmedewerker bij Transect.

Een uniek verspoeld grafveldje uit de Midden-IJzertijd te Overlangel

De Midden-IJzertijd markeert het eind van de uitgestrekte urnenvelden van Brabant. Vanaf de 5e eeuw v. Chr. worden er kleine grafveldjes aangelegd. In de Maaskant zijn zulke grafveldjes bekend uit Haren-Groenstraat en Oss-IJsselstraat. Eind 2023 heeft Transect in Overlangel een ander grafveldje uit deze periode opgegraven. Van dit grafveldje zijn een handvol graven blootgelegd, waaronder twee brandrestengraven, een crematiegraf en drie mogelijke urnengraven. Geen van deze graven is echter intact, want het archeologische niveau is sterk aangetast door erosie, bodemprocessen, bioturbatie en andere post-depositionele processen. De top van het niveau bestaat daarom niet uit grafkuilen, maar uit een verspreiding van gefragmenteerd aardewerk en andere vondsten. Er zijn ruim 2000 aardewerk delen, natuursteen, metaalslak, metaal - o.a. een gesloten ijzeren kokerbijl, brons en van drie graven ca. 1100 gr crematieresten gevonden. Ondanks de aantasting van het grafveld, heeft het unieke grafgiften opgeleverd. Dit betreft onder andere de ijzeren kokerbijl die sterke overeenkomsten vertoont met de ijzeren kokerbijl uit het Vorstengraf van Oss. Daarnaast zijn graven aangetroffen met 9 slingerkogels, bronzen objecten, versierd bot met kenmerkende puntcirkeltjes en mogelijk importaardewerk. De vondsten tonen een connectie van het grafveld met elites van de samenleving van de 5e eeuw v. Chr. Mogelijk hangt het grafveld nauw samen met een Keltische bergvesting in West-Vlaanderen; de zogenaamde Kemmelberg. In Overlangel is het specifieke Kemmelbergaardewerk gevonden.

Rex Brandsma

De vierde spreker was Jeroen Flamman. Jeroen is senior KNA Archeoloog en was lid van de directie bij Vestigia Archeologie & Cultuurhistorie. Jeroen heeft het prille archeologische onderzoek op de Hongerenburg bij Vlijmen op de NBAG voorjaars studiedag in 2022 behandeld. Nu 2 jaar later is er veel meer te vertellen over deze voorname omgrachte woning. Met name over de teloorgang van dit omgrachte huis. Onlangs is het eindrapport verschenen.

Vlijmen-Hongerenburg, '… de plaetse daer eertijds 't huys ende hoff mette wooninge plachten te staen …'. De nieuwste resultaten over eigendom en teloorgang

Uit archiefonderzoeken blijken diverse eigenaren of bezitters aan de locatie en haar bebouwing te kunnen worden gekoppeld. De oudste documenten gaan terug tot begin 14e eeuw, het in bezit geven van 4 morgen land (iets minder dan 4 ha). Het terrein nabij Vlijmen ligt op de overgang van het dekzandpolders en het rivierengebied. Bij de opgravingen in 2019 werden diverse muurresten met een variërende zwaarte en een breed scala aan greppels en grachten aangetroffen. Het onderzochte deel van de Hongerenburg beslaat een terrein van ongeveer 6000 m2. Op dit deel stond een versterkte woontoren van circa 7,5 bij 11 meter met daarnaast een woonblok van ongeveer 8,5 bij 16,5 meter. Om zowel de woontoren als het hele complex liep een gracht. De woontoren en de woning waren met een brug te bereiken. Binnen het omgrachte terrein lag een hof of binnentuin met aan de zuidkant een hofmuur van circa 70 meter en een toegangspoort tot de hof. Ten zuiden van het complex lag een landweg met daarlangs nog een tweede brede watergang. Het vondstenspectrum sluit aan bij de gehele bewoningsperiode, maar het overgrote deel van de voorwerpen dateert wel uit het midden van de 16e eeuw, met name de periode rond het uitbreken van de Tachtigjarige oorlog. Door de natte omgeving zijn er duizende bijzonder gave vondsten gedaan zoals: houten delen van kozijnen, luiken en deuren, trapjes en een tonwaterput. Dierskeletten, leren schoenen, maar ook zeer luxieus glaswerk, leisteen, aardewerk olielamp, omgevallen muren, stalen contructiedelen, een messing ketel en munten.

De uitwerking van het onderzoek heeft geleid tot een gefaseerd beeld van de ontwikkeling van het complex. De eerste inrichting van het terrein lijkt te zijn uitgevoerd rond het midden van de 13e eeuw. De gebouwen en muren worden vanaf de het midden van de 14e eeuw in meerdere fases ontwikkeld tot de samenstelling die laatst is opgegraven. Op basis van de vondsten lijkt de laatste bewoning te hebben plaats gehad aan het begin van het laatste kwart van de 16e eeuw. De afbraak van de gebouwen vindt echter plaats in het eerste kwart van de 17e eeuw waarna het land als akkerland aan verschillende gegadigden wordt verkocht.

Bij de uitwerking is een overzicht opgesteld van de eigenaren en bezitters van de Hongerenburg vanaf de eerste schriftelijke vermelding daarvan. Door dit historisch beeld te koppelen aan de bouw- en bewoningsfasering van de Hongerenburg zijn de diverse momenten van bouw en verbouw nader te verklaren. Elke fase werd door Jeroen met overzichtelijks sheets weergegeven. De overdracht van het eigendom en nieuwe eigenaren/bezitters vormt steeds de aanleiding tot verdere ontwikkeling van het complex en de uitbreiding of verbouwing van wat ervoor al is opgericht. Zo krijgt Sara van Malsen aan eind 3e kwart 16e eeuw het huis in eigendom. Sara is protestantse en is ca 1560 getrouwd met Johan Masschereel. Masschereel is een Van Oranje getrouwe katholiek, Schout van Oosterhout, verkeert in de kringen rond de Van Oranjes. Wellicht heeft het zeer bijzondere dier glaswerk een relatie met deze hogere kringen. Het dierglaswerk is waarschijnlijk gemaakt in Antwerpen door de Italiaan Pasquetti die vanaf 1561 in Antwerpen werkzaam is. Uit die periode is bekend dat Willem van Oranje en Anna van Saksen presentjes uitdelen aan getrouwen en bekenden; zo is er een akte waarin staat dat Anna van Saksen een verguld zilveren kopje geeft aan Sara van Malsen. Dus waarom dit glas ook niet. En ook is meer inzicht verkregen in wiens opdracht, wanneer en waarom de Hongerenburg is afgebroken. In een akte uit 1612 wordt vermeld dat Gerrit van Hardenbroek het bezit krijgt over het kasteelcomplex. Een moment van rust in de Tachtigjarige oorlog en het al enige decennia buiten gebruik zijn van de toren en de woning leidt tot de afbraak van het complex. In 1619 wordt uit de archieven duidelijk dat bovengronds er geen gebouwen meer staan.

Jeroen Flamman

De vijfde lezing is wederom een duo lezing. De lezing werd verzorgd door Martijn Bink en Matthijs Catsman. Martijn is senior KNA-archeoloog en specialist in materialen. En is momenteel senior projectleider bij RAAP Zuid. Martijn heeft zijn opleiding genoten aan de Vrije Universiteit van Amsterdam. Matthijs is KNA archeoloog en voert momenteel gravende projecten uit in dienst van ADC Beesd. Ook Matthijs heeft zijn opleiding gehad aan de Vrije Universiteit van Amsterdam. Beide sprekers hebben eerder voor VUhbs, het archeologisch opgravingsbedrijf van de Vrije Universiteit Amsterdam, bijzondere opgravingen verricht. Twee daarvan zijn op de studiedag ter sprake gekomen.

Archeologische sporen van de Tachtigjarige oorlog in Brabant. De landweer op de Doonheide en de tinschat van Heeze

De Tachtigjarige Oorlog heeft een zware stempel gedrukt op Brabant. Aan de hand van historische bronnen heeft Leo Adriaenssen een goed beeld geschetst van de gebeurtenissen. Archeologische bevindingen zijn echter vaak veel lastiger aan deze historische periode te relateren. De afgelopen jaren heeft VUhbs archeologie echter tijdens twee opgravingen, te Gemert en te Heeze, ontdekkingen gedaan die met de Tachtigjarige Oorlog te verbinden zijn. De landweer aan de Doonheide te Gemert is in 2020 en in 2022 door VUhbs Archeologie onderzocht. De archeologische resten van een landweer aan de noordzijde van Gemert, ter hoogte van de nieuwe wijk Doonheide, werd aangetroffen. Dit verdedigingswerk is al in 2006-2007 eens onderzocht door de gemeente Eindhoven. Op basis van die opgraving is deze omvangrijke verdedigingsstructuur in de late 15de tot 17de eeuw gedateerd. Het onderzoek uit 2020 en 2022 heeft nieuwe informatie opgeleverd over hoe de landweer er in deze periode precies uit heeft gezien. Dit inzicht heeft het mogelijk gemaakt de 17de-eeuwse landweer nog beter te relateren aan de geschiedenis van Gemert en Noord-Brabant in de Tachtigjarige Oorlog. Naast nieuwe inzichten in de vorm van de landweer heeft het onderzoek ook aanvullende informatie opgeleverd over de fasering van dit verdedigingswerk. Deze fasering is niet alleen van belang voor onze kennis van de 17de-eeuwse landweer, maar voor onze kennis van het fenomeen van landweren in Nederland in het algemeen. In het oosten van Brabant, het eeuwenlange twistgebied tussen Gelre en Brabant, zijn diverse landweren tijdens archeologisch onderzoek gevonden.

De tinschat van Heeze-Emmerikstraat. In 2022 vond een van de leden van de Heemkundekring Heeze-Leende-Zesgehuchten in een zojuist uitgegraven wegcunet in de woonwijk De Bulders een grote hoeveelheid aardewerk, dakpan en slakmateriaal. Hij lichtte de regio-archeoloog in en de ontwikkelaar van de wijk, De Bulders c.v., verzocht VUhbs archeologie om de archeologische resten te waarderen. In het wegcunet en enkele proefsleuven werden de resten aangetroffen van een boerenerf uit de nieuwe tijd. Uit het onderzoek werd duidelijk dat sprake was van een behoudenswaardige vindplaats, waarop VUhbs opdracht kreeg om deze vindplaats op te graven. Tijdens de opgraving werden greppelsen (paal)kuilen gevonden, maar ook een zestal waterputten uit de periode 1300-1800. Uit een van deze waterputten kwam een zeer bijzondere vondst. Op ca. 1,5 m onder het maaiveld bleek de put opgevuld met een grote hoeveelheid dierlijk bot. De botten behoren tot het bijna complete skelet van een paard. Tussen deze botten werd ook een complete ijzeren veekluister gevonden. Nog meer bijzonder werd het toen zich onder de paardenbotten een tinnen schaal tevoorschijn kwam. En daar bleef het niet bij. Tijdens het vrijleggen van de schaal werd een tweede gevonden en daarna nog één. Uiteindelijk bleken in de put tien sets van tinnen voorwerpen aanwezig, waarbij al duidelijk was dat sommige uit gestapelde schalen bestonden. Na reiniging en conservering van de vondsten bleek dat de vondst bestaat uit acht grotere schalen of dobbeliers, elf kleinere schalen ofwel kruidenschaaltjes, een brandewijn- of papkom en twee zoutvaatjes. In totaal 22 stuks tinnen serviesgoed. Uit onder andere de merktekens die in de voorwerpen waren geslagen bleek dat de voorwerpen dateren tussen het eerste en het vierde kwart van de zestiende eeuw. Het depot zal dan ook rond 1600 zijn begraven.

Het begraven van het tindepot in de waterput dateert dan ook tijdens de tachtigjarige oorlog, die duurde van 1568 tot 1648. Het is waarschijnlijk dat het depot is verborgen in de put, waarna het dode paard ervoor heeft gezorgd dat het niet aantrekkelijk was om in de put te gaan wroeten. De eigenaar van het servies is in ieder geval niet teruggekeerd om zijn bezit weer op te eisen. Ook historisch is het nodige bekend over oorlogshandelingen in Heeze. Heeze werd in 1577 drie keer geplunderd en in 1580 zelfs vier keer. In 1580 werden 108 huizen afgebrand. In 1590 eisten de Staten-Generaal van de meierij van 's-Hertogenbosch 6.000 gulden om een schans te bouwen. Omdat de regio niet voldoende opbracht, besloten de Staten-Generaal om enkele dorpen als voorbeeld te stellen. Eén van de dorpen was Heeze. Ook de Kronijk van Heeze vermeldt meerdere plunderingen van Heeze. De Kronijk gaat in op een aanval op 29 december 1599. Dan branden de Monteniers, die in Spaanse dienst zijn, veertig huizen af. Het is verleidelijk om het verstoppen van het tinservies te verbinden met deze bedreiging door de Monteniers. Heel hard kunnen we dat niet stellen, want de datering van het servies is ruimer dan die ene specifieke dag in 1599, maar aannemelijk is het wel.

Martijn Bink

Matthijs Catsman

De zesde laatste spreker vandaag is Niels Bouma. Niels Bouma is senior archeoloog en werkt vanaf 2007 als projectmanager bij ADC ArcheoProjecten. Hij was betrokken bij talrijke door ontwikkelaars geleide projecten in Nederland en België. Zo ook in Hilvarenbeek. Tijdens de opendag in mei 2022 waren de aanwezigen onder de indruk van de vele Merovingische graven en vondsten. Het lag er super mooi bij, zo midden in het korenveld.

Het complete en gaaf bewaarde Merovingische grafveld van Hilvarenbeek Gelderakkers II

Niels Bouma toonde op voortreffelijke wijze met fraaie sheets de aanwezigen hoe de archeologische opgraving heeft plaats gevonden. De graven werden schavenderwijs verdiept. Op de diepere niveaus komen de kamergraven en dodenhuisjes tevoorschijn. En de lijksilhouetten, vele grafvondsten zoals; glazen kralen, glazen buidelbekers, gouden hangers/muntjes en vele metalen grafgiften waaronder spatha's, saxen, umbo's, lansen, bijlen, messen, gespen, riemtongen, enz., kortom een bijzonder Merovingische grafensemble. In het noordwesten van plangebied Gelderakkers II te Hilvarenbeek is een groot Merovingisch grafveld aangetroffen bestaande uit 165 graven. Het gaat om 150 inhumatiegraven en 15 crematiegraven. Bijzonder aan deze opgraving is dat het grafveld compleet kon worden opgegraven en dat het op sporen van bioturbatie (graafgangen van dieren) na ook nauwelijks verstoringen kent. Het grafveld meet van noord naar zuid bijna 50 m en van oost naar west maximaal 30 m. In het westen en zuiden wordt het grafveld begrensd door een greppel die het volledige opgravingsterrein van noordwest naar zuidoost met een flauwe bocht doorsnijdt over een lengte van zeker 200 m. De graven liggen exact haaks op of parallel aan deze greppel. Opvallend is ook dat het grafveld aan de oostzijde een kaarsrechte begrenzing kent zonder dat hier sporen aanwezig of bewaard gebleven zijn. Mogelijk heeft hier een weg of pad gelopen. Een eerste blik op het grafveld laat zien dat het geen netjes geordend of gestructureerd grafveld lijkt zoals andere bekende rijengrafvelden laten zien. Hierop wijzen ook de vele oversnijdingen binnen het grafveld. Aan de ene kant zijn er graven die een deel of zelfs groot deel van een ouder graf oversnijden en verstoord hebben. Aan de andere kant zijn er ook grafkuilen die de insteek van een ouder graf oversnijden en bewust naast dat oudere graf lijken te zijn begraven, soms precies tegen de oude kist aan. Bij een groot aantal graven is een houten grafstructuur waargenomen in de vorm van een kistafdruk of bekisting. In de meeste gevallen gaat het om een kistgraf, maar er komen ook meerdere relatief grote kamergraven voor. Hierbij is de grafkist midden in een grotere bekiste ruimte, een zogenaamde kamer, geplaatst. Naast kistgraven vormen ook de zogenaamde kuilgraven een grote groep. Bij deze graven was er of geen sprake van een kist, maar werd de overledene bijvoorbeeld begraven in een lijkwade of anderszins. Of de sporen van een kist zijn door slechte conservering van de grafkuil niet bewaard gebleven en dus niet als zodanig herkenbaar. Van het hout zelf is vrijwel niets bewaard gebleven, maar de afdrukken van de kist en in sommige gevallen zelfs de bodemplanken waren af en toe nog duidelijk herkenbaar. Van de skeletten is vrijwel niets meer over. In het gunstigste geval zijn er resten van tandkapsels of kiezen bewaard gebleven, maar bij de meeste graven is hooguit een gedeeltelijke afdruk van het skelet in het zand herkend. Vaak zijn dan alleen een afdruk van de schedel en één of meerdere pijpbeenderen overgebleven. Naast de 150 inhumatiegraven zijn er ook 15 crematiegraven gevonden. Op één mogelijke uitzondering na is bij geen van de crematies een urn aangetroffen, wat veronderstelt dat de crematieresten in een organische container of verpakking zijn begraven in de kuil. Van deze organische verpakkingen is in de droge zure zandgrond niets meer bewaard gebleven. In vier gevallen is alleen een kuil met crematieresten gevonden. Twee crematiegraven liggen centraal binnen een vierkant gebouwtje, een mogelijk dodenhuisje. Er zijn vijf crematiegraven die later zijn bijgezet bij een inhumatiegraf en deze oversnijden. Drie crematiegraven zijn gelijktijdig met een inhumatiegraf bij het voeteneind in de kist geplaatst.

Op basis van de grafgiften en 14C-dateringen van de crematieresten kan het grafveld gedateerd worden tussen ca. 550 en 700 na Chr. In de graven is een grote hoeveelheid grafgiften aangetroffen. Zo zijn er 36 grotendeels complete aardewerken potten gevonden en 620 metaalvondsten waaronder wapens, sieraden, munten en kledingaccessoires. Röntgenopnames laten bij sommige voorwerpen heel mooi inlegwerk zien. Bij het uitprepareren van de metaalvondsten zijn dankzij de corrosie in verschillende gevallen ook resten of afdrukken van textiel en leer bewaard gebleven en soms nog delen van een houten schede. Ook zijn er ca. 972 glazen en barnstenen kralen gevonden die in veel gevallen gereconstrueerd konden worden tot een prachtige halsketting. Misschien wel het hoogtepunt was de vondst van een puntgave glazen buidelbeker die zonder ook maar een krasje kon worden vrij gelegd.

Niels Bouma

Sluiting

Rond 16.30 uur sluit de voorzitter de studiedag af met dank aan alle betrokkenen.

CLOSE

Verbinden en beleven. Hoe kunnen we het verleden bij de mensen brengen?

Verslag studiedag 24-03-2024

Verslag van de studiedag Archeologie: verbinden en beleven. Hoe kunnen we het verleden bij de mensen brengen? De studiedag werd deze keer gehouden in het geheel vernieuwde, prachtige erfgoedcentrum van de gemeente 's-Hertogenbosch waar op eigentijdse wijze het verleden aan een breed publiek wordt gepresenteerd. De catering werd uitstekend verzorgd door het bedrijf Happaz Catering uit Den Bosch. De studiedag is georganiseerd door het Noord-Brabants Archeologisch Genootschap i.s.m. Brabants Heem.

Inleiding

door dagvoorzitter Patrick Timmermans, directeur van Erfgoed Brabant. Patrick ging in op het belang van het verdrag van Faro. In het najaar 2023 hebben 24 lidstaten het Verdrag geratificeerd. Ook Nederland heeft het verdrag ondertekend. Het Verdrag van Faro draagt de titel De Waarde van Cultureel Erfgoed voor de Samenleving. De Raad van Europa benadrukt met dit verdrag een ander perspectief op erfgoed. Veel Europese landen hebben de afgelopen decennia vooral geïnvesteerd in het erfgoed zelf en de kwaliteit van erfgoedzorg. Het Verdrag van Faro stelt de mens en de samenleving centraal en hún relatie met erfgoed. In Nederland sluit het verdrag goed aan bij ontwikkelingen in de erfgoedzorg die te maken hebben met meerstemmigheid, co-creatie, burgerinitiatief en burgerexpertise. Het verdrag stelt dat erfgoed meer dan nu een functie kan hebben voor de samenleving. Niet alleen de historische plek zelf, het voorwerp, de traditie enz. is belangrijk, maar vooral ook de verschillende betekenissen en het gebruik ervan. Erfgoed is bovendien een bron voor ruimtelijke, sociale, economische en democratische ontwikkeling als alle belanghebbenden daar een betrokkenheid bij hebben.

Het Verdrag van Faro is een "kaderverdrag". De bepalingen van het verdrag zijn geen juridische verplichtingen, maar een oproep tot beleidsvorming. Het verdrag komt niet in de plaats van andere internationale verdragen die toezien op de instandhouding van erfgoed. Het is daar een aanvulling op en roept op om na te denken over de vraag: waarom bewaren we erfgoed, voor wie, hoe zijn mensen betrokken en hoe komt erfgoed ten goede aan de hele samenleving? Het Faro-gedachtegoed sluit in die zin goed aan op Universele Verklaring van de Rechten van de Mens, de Sustainable Development Goals, internationale verdragen inzake het landschap en immaterieel erfgoed, de nieuwe museumdefinitie en de missie van UNESCO Werelderfgoed om het erfgoed te laten bijdragen aan het welzijn van mensen en wederzijds begrip tussen mensen en volkeren.

dagvoorzitter Patrick Timmermans

De studiedag van 24 maart gaat in op hoe tot nu toe de archeologie en publieksparticipatie heeft plaats gevonden. En wat kunnen we daar van meenemen naar de toekomst. Het blijkt dat er in de provincie Noord-Brabant op veel plekken de archeologie een plekje in de openbare ruimte heeft gekregen. Bij het Prehistorische dorp in Eindhoven waan je je in vroegere tijden. 's-Hertogenbosch is een schoolvoorbeeld hoe men de archeologie een plek kan geven in de ruimtelijke ordening. En zelfs een vuilnisbelt blijkt interessant te zijn. De lezingen werden gepresenteerd door vijf deskundigen, die ieder op hun eigen wijze proberen het archeologische verhaal bij de mensen te brengen.

Twee Maanden Middeleeuwen. Een zomer vol dooddoeners, verrassingen en eye-openers

De eerste lezing werd verzorgd door Yvonne Lammers, Museum Manager preHistorisch Dorp Eindhoven. In de zomer van 2023 leefde Museum Manager Yvonne Lammers gedurende 58 dagen als in de 14e eeuw in het preHistorisch Dorp in Eindhoven. In het op Eindhovense vondsten gebaseerde ambachtshuis sliep, kookte en werkte zij zoveel mogelijk als onze voorouders van 650 jaar geleden. Het huis werd ingericht met bedden, kasten en kisten, keukengerei, kleding, voorraadmanden en werktuigen. In de tuin werd maanden vooraf een moestuin aangelegd en het kledingatelier van het museum zorgde voor historisch correcte boven- én onderkleding. Het project had tot voornaamste doel ambachtslieden en archeologische en geschiedkundige specialisten bij elkaar te brengen. Dit gebeurde door het organiseren van een wekelijkse discussiemiddag rond een specifiek thema. Daarnaast konden bezoekers langs vier kanten het huis in kijken en vragen stellen aan de bewoonster en haar eventuele gasten.

In de lezing vertelde Yvonne over haar ervaringen met bezoekers en gasten, met leven in extreme hitte en met wekenlang regen. De aanleiding voor deze excersitie was het vervolg op 34 jaar lang levende geschiedenis en het doel was mensen verbinden zoals wetenschappers en ambachtsleiden. Het publiek en vrijwilligers enthousiasmeren, medewerkers opleiden en …. het was een uitdaging voor Ivonne zelf. Er moesten afwegingen gemaakt worden van tot hoever ga je? Wel tandenpoetsen, leidingwater- en medicijnen gebruiken, boeken en de telefoon mee. En voor Ivonne ging haar baan, met het kantoorwerk, gewoon door. De dag indeling liep van opstaan om 5.00h tot slapen gaan om 21.00h en dat 7 dagen in week! Het was dus een drukke aangelegenheid. Elke week was er een nieuw hoofdthema. De thema's werden tijdens de presentatie getoond en waren; hout en ambachten, textiel vervaardigen en verwerken, huis, tuin en dieren, zelfzorg en publiekbereik. Het bewaren van voedsel in de hitte en nattigheid was een uitdaging. Er was heel veel media aandacht; van TV, radio en podcasts. Er zijn veel mensen geweest die enthousiast maar ook sceptisch waren. Een zomer vol onverwachte ontmoetingen, verrassende reacties en hilarische gebeurtenissen. Echter het experiment heeft wel een zware wissel getrokken op Yvonne gezondheid, maar met een iets andere setting zou ze het zo weer doen!

Een dagboek van twee maanden leven in de middeleeuwen is terug te lezen op: website prehistorisch dorp

Yvonne Lammers

CARE: Pilot, Proeftuin, Programma, Praktijk?
Een tussenstand na vijf jaar gemeenschapsarcheologie in het Groene Woud

De tweede spreker was Johan Verspay, projectleider CARE-project. Op ontdekking in je eigen achtertuin. Dit is het motto van het gemeenschapsarcheologie project CARE (Community Archaeology in Rural Environments) dat begin 2019 van start ging. Mensen werden hierin uitgenodigd om mee te gaan op onderzoek naar de geschiedenis van hun eigen woonplaats. Om zoveel mogelijk mensen mee te kunnen laten doen, werd gekozen voor een laagdrempelige aanpak waarin deelnemers na een korte instructie onder deskundige begeleiding zelf aan de slag aan en leren door te doen.

CARE deelnemers

Waar CARE begon als een initiatief van de UvA binnen een internationale samenwerking gericht op onderzoek naar de ontstaans-geschiedenis van historische dorpen, verschoof de focus gaandeweg het project meer naar lokale vraagstukken en haakten verschillende erfgoedverenigingen, werkgroepen en scholen aan. Om in te spelen op een meer inhoudelijke belangstelling, organiseerden we (veld)cursussen. Dit werden ontmoetingsplaatsen voor studenten, hobby-archeologen en andere erfgoedliefhebbers, waar zij konden putten uit de expertise van zowel professionals als ervaren amateurs in het veld. Gaandeweg vormde zich een betrokken groep mensen die nu anderen begeleidt, assisteert bij reguliere opgravingen en zelf kleine (participatieve) onderzoeks- en educatieprojecten initieert. De belangstelling groeit nog altijd. Johan als initiator van de vele CARE projecten werkt samen met Heemkundeverenigingen, archeologische werkgroepen, regionale-, provinciale en landelijke erfgoedinstellingen. De zogenaamde proefputjes (1x1 meter) werken laagdrempelig, flexibel en zijn behapbaar. Er is een uniforme dataset ontwikkeld. In het Groene woud zijn er al 350 proefputten uitgevoerd. Maar ook andere activiteiten zoals veldlopen, met een detector op pad, grondradar onderzoek of ondersteunen van schoolprojecten, zoals CARE summer school, behoren tot de mogelijkheden. Het fonds voor Cultuur participatie(FCP) kan helpen bij de continuering van CARE. Verenigingen en stichtingen kunnen aanvragen indienen en CARE verzorgt de opgravingsactiviteit. Het verdrag van Faro helpt ons daarbij en is een goede stap in de juiste richting. Na elk CARE project is er een schat aan Spin-off door het brede deelnemersveld, een groeien netwerk van erfgoedliefhebbers. Belangrijk is aandacht voor de uitwerking en rapportage, de terugkoppeling naar de deelnemers en de borging van continuïteit. De gemeenschapsarcheologie is opgenomen in een programma van Erfgoed Brabant. In het seizoen 2023-2024 zijn er diverse CARE projecten georganiseerd, zoals in Oss, Vught, Boxtel en Meierijstad. Er is nog een weg te gaan, maar de bouwstenen liggen klaar.

Johan Verspay

Archeologie beleven in 's-Hertogenbosch
Met o.a. een inleiding op de rondleiding door het Groot Tuighuis

De derde lezing en rondleiding werd verzorgd door onze gastheer Ronald van Genabeek, gemeentelijk archeoloog gemeente Den Bosch. In 1977 voerde Hans Janssen als gemeentelijk archeoloog op de Markt in 's-Hertogenbosch zijn eerste opgraving uit. Daarbij kwam onder meer de fundering tevoorschijn van de middeleeuwse waterput. De vondst vormde de aanleiding om het puthuis te reconstrueren en was daarmee één van de eerste projecten om de resultaten van archeologisch onderzoek te visualiseren. Sinds die tijd zijn talloze opgravingen uitgevoerd en sommige daarvan leenden zich om in de openbare ruimte zichtbaar te maken. Niet alleen door het opmetselen van de funderingen maar ook door het inrichten van een vitrine met vondsten of het maken van een speeltoestel (Winkelcentrum Arena). Bij het project rondom de vestingwerken werden zelfs, speciaal met het doel om te inspireren, eerst opgravingen uitgevoerd en vervolgens pas plannen gemaakt. De plaatsen waar de archeologie zichtbaar is, dragen bij aan de aantrekkelijkheid van de stad voor toeristen maar ook aan de leefbaarheid. Ook in buitenwijken zijn archeologische vindplaatsen gevisualiseerd.

Spreker en gastheer Ronald van Genabeek

Tot voor kort ontbrak echter een plek waar het hele verhaal van de ontwikkeling van de stad verteld kon worden. In november 2023 is in het Groot Tuighuis het erfgoedcentrum van de gemeente geopend. Er is een presentatie ingericht waar bezoekers in zes tijdvakken het verhaal van de stad kunnen beleven. Er is ook een 'archeo hotspot' waar bezoekers het werk van de archeoloog kunnen zien en in het gebouw is het archeologisch depot gevestigd. Dit gebouw was allereerst de Middeleeuwse Sint Jacobskerk (vanaf 1430 tot 1650) en later een militaire functie (1650-1924). Waarna het Noordbrabants museum (1924-1986) en de gemeenteafdeling BAM het gebouw betrokken. Het gebouw kent veel tijdslagen: van de middeleeuwse kerk en een 18de eeuws arsenaal tot de moderne toevoeging van de laatste verbouwing. Tijdens deze verbouwing is verduurzaming, comfort en de historie op fraaie wijze samengevoegd, wat we tijdens de rondleiding konden beamen. De huidige afdeling Erfgoed binnen de sector Stadsontwikkeling telt 28 fte en 100 vrijwilligers. Er zijn publieksruimtes, een studiezaal en bibliotheek, kantoren en werkplaatsen en men kan terecht voor erfgoeddagen zoals onze NBAG studiedag. Niet alleen het Groot Tuighuis maar de gehele stad vertelt het verhaal van 's-Hertogenbosch. Archeologie als inspiratie voor de stadsinrichting. Ronald toonde de vele bijzondere reconstructies en monumenten zoals; de binnendieze, de vestigingswerken zoals Leuvense- en Pieckepoort, de Kruisbroedershekel, het Bastiononder, het Sint Jansbolwerk, Bastion Maria aan de AA, Hinthamer bolwerk en bastion Anthonie, het stadhuis, Schans Helftheuvel. Maar ook kasteel Empel en diverse vitrines in de stad. Er zijn ook vele boeken over de Bossche historie verschenen. Ook een moderne app, over het beleg van Den Bosch in 1629, Linie 1629 neemt je mee door Den Bosch. Culinair vermaak (de Bossche bol) en daarna een fietsroute, Romeinse tempels langs de Maas, en nog veel meer, het kan allemaal op prettige wijze in en rond Den Bosch gedaan worden.

Overzicht Groot Tuighuis vanaf de 1e etage.

Het verleden bij de mensen brengen, en andersom
Inspirerende praktijkvoorbeelden van publieksbereik en -participatie

Na de rondleiding en de lunchpauze werd de vierde lezing verzorgd door Marie-France van Oorsouw, Weleer erfgoedcommunicatie, presentatie, advies. Archeologe Marie-France is gespecialiseerd in het ontwikkelen van publieksgerichte en educatieve concepten over cultureel erfgoed in het algemeen en archeologie in het bijzonder. Dat kan een tentoonstelling zijn, maar ook een boekje, speurtocht of een complete archeologiedag. Daarnaast heeft ze veel ervaring met de organisatie van evenementen en de (eind)redactie van teksten, en denkt ze graag mee over het zichtbaar maken van erfgoed in de publieke ruimte. Ook heeft Marie-France lesprogramma over archeologie ontwikkeld voor basisschoolleerlingen uit Tilburg en omstreken: "Archeoloog in de klas". Er wordt een kruiwagen de klas binnengereden, gevuld met bijzondere voorwerpen. Dat kunnen archeologische vondsten zijn, maar ook gereedschappen van een archeoloog. De leerlingen gaan zelf op onderzoek uit in de kruiwagen. Een week later, tijdens het bezoek van een echte archeoloog aan de klas, leren de kinderen wat archeologie is en hoe een archeoloog te werk gaat. Opgraven, hoe doe je dat? En wat gebeurt er met de vondsten na de opgraving? Tegelijkertijd leren de leerlingen meer over de geschiedenis van Tilburg en van hun eigen buurt.

Marie-France van Oorsouw

Aan de hand van inspirerende voorbeelden uit haar eigen praktijk toonde Marie-France de mogelijkheden, keuzes en invalshoeken bij publieksbereik en publieksparticipatie. Fraaie voorbeelden over de inrichting van rondleidingen zoals in Delft en Oss. Publieksprojecten in Apeldoorn over grafheuvels en uitleg aan groenbeheerders in opleiding over hoe om te gaan met archeologie. Diverse tentoonstellingen die Marie-France heeft opgezet o.a. in het Rundvee museum Aartswoud, gemeentehuis Raalte en voor AWN in het Oermuseum. Organiseren van mee graafdagen of open dagen, organisatie hulp bij CARE en theaterproducties. Kortom alles wat te maken heeft met het brengen van publieksparticipatie van archeologie op een leuke en aansprekende wijze.

Helmond in 100 stukskes. Vuilnis met verhalen uit de eerste hand

Direct hierna werd de vijfde lezing verzorgd door Theo de Jong, gemeentelijk archeoloog gemeente Helmond. In 2016 werd in Helmond-Mierlo-Hout een oude vuilstortplaats gesaneerd en de grond gezeefd. Tijdens het zeven rolden versleten schoenen, oude glazen flessen, emaillen potten en pannen, huisraad, speelgoed en vele andere voorwerpen van de band. Reden voor de gemeentelijk archeoloog en enkele vrijwilligers van het Archeologisch Centrum Eindhoven en Helmond om ter plaatse een kijkje te nemen. Tijdens de lunchpauzes stond de trommelzeefinstallatie stil en mochten we op de storthopen zoeken en verzamelen. De vondsten dateren vooral uit de eerste helft van de vorige eeuw: de stortplaats was in gebruik vanaf 1930 tot 1957. De gevonden spullen hebben betrekking op allerlei aspecten van het leven van toen: mobiliteit, voeding, hygiëne, elektriciteit, vermaak, nijverheid, onderwijs en religie. Bij het verwerken van de vondsten kwamen allerlei jeugdherinneringen boven. We beseften dat nog veel mensen deze spullen (her-)kennen uit hun jeugd. We maakten een tentoonstelling in het EDAH-museum in Helmond en met de 'rommel' uit de vuilnisbelt gingen we naar ouderen in woonzorgcentra voor verhalen en herinneringen. Die wilden we vastleggen, vooral omdat de wereld van onze ouders en grootouders zo anders was dan de huidige tijd waarin onze kinderen opgroeien.

Theo de Jong en Patrick Timmermans

De tentoonstelling was ingedeeld in thema's; huis en haard, interieur, elektra (apparaten), mobiliteit (auto, fiets), handel en nijverheid, landbouw en veeteelt, voeding, huisraad, drank, hygiëne en gezondheid, kleding en accessoires, oorlogstuig, vermaak en speelgoed en schrijven. De reden van 'Helmond in 100 stukskes' was te leren van het dagelijkse leven 1930-1960, zoals de crisis-, oorlogs- en wederopbouwperiode. En samen de historie op te schrijven in korte verhaaltjes. Zodoende herinneringen levend te houden en door te geven aan volgende generaties. Er ontstonden levendige en erg leuke gesprekken van ouderen met jongeren. Vele vragen werden gesteld: Hoe werd het huis verwarmd? Welk elektrisch apparaat werd het meest gebruikt? Welke producten waren altijd op voorraad? Welke fietstocht heeft het meeste indruk gemaakt? Wat stond er in de kelder? At u dieren die u zelf verzorgde? Wat werd het meest gedronken? Ging u wekelijks in bad? Is geloof en religie belangrijk in uw leven? Waar speelde u vroeger mee? Een pijp en sigaar roken was dat normaal? Enzovoorts. Er is een boek verschenen met gelijkmakende titel die de Grote Archeologie Prijs 2019 won. Ook is er een memoryspel "Wittenog' verschenen. De laatste sheet van Theo: Blijf verhalen vertellen aan elkaar!

Sluiting

Rond 16.00 uur sluit de voorzitter de studiedag af met dank aan de dagvoorzitter Patrick Timmermans, de NBAG bestuursleden Mijke Peeters en Elisabeth de Nes die deze studiedag grotendeels hebben georganiseerd en lest best bestuurslid Ronald van Genebeek die spreker was en het Groot Tuighuis in gereedheid heeft gebracht. En vanzelfsprekend werden de sprekers hartelijke bedankt voor hun lezingen.

CLOSE

Steentijd, hedendaagse inzichten over onze voorouders

Verslag studiedag 05-11-2023

Verslag van de studiedag; Steentijd, hedendaagse inzichten over onze voorouders, gehouden in 't Vrijthof te Oirschot 05 november 2023, georganiseerd door het Noord-Brabants Archeologisch Genootschap i.s.m. Brabants Heem.

Inleiding
Degene die op de voorjaarsstudiedag waren, weten dat het onderwerp toen ging over de verschillende inzichten in het begin van de wetenschap, archeologie. De pioniers waren bijna allemaal gedreven personen met een uitgesproken mening. De steentijd, met name de vuurstenen artefacten, gaf in het begin van de wetenschap archeologie diverse amateurs en semi beroeps archeologen de gelegenheid om allerlei gedachten voor waar weer te geven. Vandaar dat het NBAG bestuur de gedachte had om deze najaarsstudiedag te organiseren rond om het thema de steentijd. En dan gefocust op de hedendaags inzichten daarover.

Hoe gaat het organiseren van een studiedag in zijn werk in het NBAG bestuur? Elk bestuurslid kan en mag een idee aanleveren om te komen tot een leuk en interessant programma. Elk bestuurslid kan zijn kennis of kennis uit zijn achterban aandragen. Het bestuur bestaat uit beroeps en in de archeologie geïnteresseerde personen. We zijn nu met in totaal met 11 bestuursleden en onze adviseur is de provinciaal archeoloog Martin Meffert. De bestuursleden komen uit diverse delen van Noord-Brabant. Helaas is West Noord-Brabant niet goed vertegenwoordigd in ons bestuur. Ook het kiezen van het thema gaat op een ontspannen en respectvolle wijze.

Goede ideeën en nieuwe enthousiaste bestuursleden zijn altijd welkom!

De eerste lezing werd verzorgd door Jan Broertjes. Jan is jaren lang als geoloog verbonden geweest aan Rijks Geologische Dienst. Jan is archeologisch zeer actief in zijn woonplaats Geldrop en omgeving. Jan is tientallen jaren voorzitter geweest van de voorganger van het NBAG, de archeologische sectie van het Noord Brabants genootschap. Na de oprichting van de stichting het NBAG, 10 jaar geleden, is Jan 10 jaar penningmeester geweest.

De geologie van Brabant en omgeving

Als we de ligging van Nederland in groter verband bekijken, dan zien we dat Nederland ligt aan de rand van de Noordzee en dat een aantal rivieren uit het oosten en zuiden zich een weg banen door Nederland en in de Noordzee uitmonden. Deze rivieren brachten gesteentegruis uit het achterland mee en deponeerden dit niet alleen in het laaglandgebied, waartoe Nederland grotendeels behoort, maar ook in de Noordzee. Dit is begonnen nadat in het achterland een opwaartse gerichte bodembeweging is ingezet, met name het gebied van de Ardennen en de Alpen. De Noordzee met zijn omgeving, waartoe Nederland grotendeels behoort, ondergaat tegelijkertijd een neerwaartse bodembeweging. Grote rivieren zoals Rijn en Maas voor Zuid Nederland werden steeds belangrijker en voerden veel materiaal naar de Noordzee.

Ondertussen was het klimaat zo gaan wisselen, dat er sprake was van ijstijden (glacialen), onderbroken door warmere tussentijden (interglacialen) Men noemt deze periode het Kwartair. Voor Zuid Nederland was de Rijn met de Maas als zijrivier belangrijk. Ook belangrijk is het breukenstelsel met horsten en slenken. Tijdens de ijstijden was de bodem enkele tientallen meters bevroren. In het laatste deel van de jongste ijstijd is veel zand door de wind verplaatst. Vanuit de drooggevallen Noordzeevlakte, toen een poolwoestijn, werd veel zand en leem naar het zuidoosten gewaaid waarbij veel zandruggen en paraboolduinen werden gevormd. Er ontstond een deken van zand over de oudere afzettingen heen, het zogenaamde dekzand, dat aan het landschap een golvend oppervlak gaf. U kunt dit op veel plaatsen waarnemen. Zelfs konden plaatselijke diepere uitwaaingskommen ontstaan. Het uitgewaaide zand werd in de vorm van een parabool met overheersende windrichting uit noordwesten aan de zuidoostzijde van de kom afgezet Ongeveer 10.000 jaar geleden raakte de jongste ijstijd ten einde en het Holoceen begon, waarin wij nu leven. Het klimaat verbeterde geleidelijk. Planten en bomen breidden zich weer naar het noorden uit, de een wat vlugger dan de ander. Dekzandverstuivingen raakten tot het verleden. Verwilderde rivieren en beken veranderden in kronkelende rivieren en beken. In de top van het dekzand ontwikkelde zich een bodem (podzol) als gevolg van de humuszuren en de neerslag. In de beekdalen werd hier en daar veen gevormd en onder anderen in de Peel ontstond geleidelijk een veengebied. De grootste bevolkingsexplosie was in de Middeleeuwen. Men ging over tot het aanleggen van esgronden die bemest met de vulling uit de potstal. De akkers werden daardoor geleidelijk verhoogd en er ontstonden vaak bolle akkers. Voor de potstal werden heideplaggen gestoken op de heide. Hierdoor ontstonden vaak op uitgebreide schaal zandverstuivingen, waardoor stuifduinen ontstonden. Van het oorspronkelijk oppervlak is niet zo veel meer over. Door het plaggen steken en het aanleggen van akkers en later door vele egalisaties en zandafgravingen is veel veranderd. Ook de meeste beken werden "genormaliseerd". De lezing van Jan Broetjes was, zo als we gewend zijn, zeer duidelijk uitgelegd en compleet. Met o.a. fraaie afbeeldingen van de Pinogoruine Klein Hasselven en de geologische verschijnsels zoals breuken en bodemprofielen. Met toch weer een nieuwigheidje, dat er een oude vulkaan (200 mlj oud) ligt in de Waddenzee tussen de afsluitdijk en Vlieland.

Jan Broertjes

De tweede spreker was Yannick Raczynski Henk. Yannick is afgestudeerd aan de Universiteit Leiden als Prehistorisch Archeoloog met een brede interesse in de ethologie, het Midden-paleolithicum en de geologie. Yannick heeft kennis van het analyseren en tekenen van lithische artefacten. Hij werkt als geoarcheoloog in de prospectieve archeologie, waarbij hij kennis en vaardigheden heeft verworven op het gebied van fysische geografie en bodemkunde, met name op het gebied van ondergedompelde landschappen, de stratigrafie van het Nederlandse dekzand en het lössgebied van Zuid-Limburg (waar Yannick geboren is) en de aangrenzende regio's van België en Duitsland. Yannick heeft als veldarcheoloog voor de gemeenten Breda en Leiden gewerkt. Hij heeft vele projecten uitgevoerd als (senior) projectmanager bij RAAP Archeologisch Adviesbureau en ADC Archeoprojecten. Yannick was ook op de voorjaarsstudiedag aanwezig.

De eerste mensen van de Lage Landen

Op de valreep van 2022 verschijnt het boek 'De eerste mensen in de Lage Landen' bij uitgeverij Van Gorcum. Yannick Raczynski-Henk en Gerrit Dusseldorp geven in dit boek een overzicht van de recentste ontwikkelingen in de archeologische wetenschap en alle andere takken van wetenschap, zonder welke archeologen het stadium van potjes verzamelen omwille van het potjes verzamelen nooit zouden zijn ontstegen. Wat 'De eerste mensen in de Lage Landen ook doet, is de resultaten van al deze ontwikkelingen schetsen. Wie zijn wij? Wie waren de Neanderthalers? Hoe lang lopen wij al rond in het huidige Nederland? En zij dan? En waarom zij niet meer? Waarschijnlijk zijn de Neanderthalers verdwenen door de overdracht van ziekten en niet door bruut geweld.' Zijn ze volledig verdwenen? Nee, wij delen ons DNA met 2 tot 5% met Neanderthalers DNA. Fysiologische en cognitief zijn we vrijwel gelijk. Zijn er ook nog anderen geweest? Ja, dat zeker en ook tegelijker tijd. We weten dat volkeren zich vanuit Afrika in Eurazië hebben gevestigd maar ook omgekeerd en weer terug. Lange tijd werd gedacht dat de moderne mens in Oost-Afrika was ontstaan. Maar inmiddels ligt alles weer open. Droge wetenschappelijke data vertalen in verhalen over mensen van vlees en bloed is een taak vol valkuilen. De ontwikkelingen gaan razendsnel; sinds de lezing van Yannick over vuursteentechnologie tijdens de voorjaarstudiedag eerder dit jaar heeft Yannick dat verhaal al op twee punten moeten aanpassen als gevolg van nieuwe publicaties. Met name op het gebied van ancient DNA ligt het tempo moordend hoog. In zijn verhaal zette Yannick uiteen wat die valkuilen zijn, en wat het resultaat van die vertaalslag is. Van deze voorlopig laatste vertaalslag. Van knuppelzwaaiende knuppels naar edele wilden, en van edele wilden naar verliezers in de race tussen onze twee soorten, naar klimaatslachtoffers, Neanderthalers hebben in onze perceptie veel verschillende rollen gehad.

Boekuitgave 'de eerste mensen in de lage landen'

Yannick Raczynski Henk

De derde lezing werd door Hans Peeters gepresenteerd. Hans is universitair hoofddocent aan het Gronings Instituut voor Archeologie, waar hij de archeologie van jager-verzamelaars, geoarcheologie, materiële cultuurstudies en maatschappelijke aspecten van de archeologie doceert. Hij behaalde zijn Ph.D. op de Universiteit van Amsterdam in 2007, voor zijn onderzoek naar de Mesolithicum - Neolithische dynamiek van landgebruik, en door een innovatieve benadering van erfgoedbeheer vraagstukken in de Nederlandse Flevolandse polders. Vóór zijn aanstelling bij de Rijksuniversiteit Groningen werkte hij eerst als specialist steentechniek bij de RCE. Vanaf 1995 gaf Hans Peeters leiding aan verschillende projecten en onderzoeksteams in zijn functie als projectleider/senior archeoloog bij het RCE. Momenteel is Hans betrokken bij het door NWO gefinancierde project EDAN (the Emergence of Domesticated Animals in the Netherlands), en is hij Projectleider van het door NWO en RCE gefinancierde project Resurfacing Doggerland.

Opgezogen, opgespoten, opgeraapt en onderzocht.
De steentijd van Doggerland

Wat nu de zuidelijke Noordzee is, was lange tijd droog land. Vernoemd naar de Doggersbank, werd 'Doggerland' bewoond door paleolithische en mesolithische jager-verzamelaars, en eerder door Neanderthalers en andere vroege mensvormen. In de afgelopen 20 jaar zijn onderzoekers steeds meer te weten gekomen in dit enigmatische landschap. De eerste overzichten over de vondsten werden door Louwe Kooimans en Verhart opgesteld. Geofysisch onderzoek heeft soms zeer gedetailleerde inzichten gegeven in de aanwezigheid van landschapsstructuren, zoals rivier- en getijgeulen, kwelders en hoge sedimentruggen. In de glacialen en interglacialen steeds schuivende kustlijnen en veel vaker land dan zee. Vele duizenden resten van tientallen diersoorten geven inzicht in de samenstelling van de dierenwereld, die afhankelijk van de klimaatomstandigheden en vegetatie sterk verschillend was. Daarnaast zijn er duizenden vondsten van artefacten van bot, gewei en steen, evenals botresten van de mens. Ondanks dat deze resten in secundaire context zijn aangetroffen in vissersnetten en op stranden, vormen ze een bijzonder waardevolle bron van informatie voor de reconstructie van het gedrag van jager-verzamelaars in de context van een verdrinkend landschap. Doggerland is immers onder invloed van klimaatfluctuaties meerdere keren door de zee overspoeld, om op zeker 'moment' weer droog te vallen. In het boek Doggerland wordt dit met prachtige illustraties weergegeven. De laatste overstroming van Doggerland vond plaats ca. 5800 v Chr. In het door de Nederlandse organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO) en de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed gefinancierde project Resurfacing Doggerland (Doggerland Bovenwater) wordt specifiek gekeken naar de periode na het Laatste Glaciale Maximum, het Laat-Glaciaal en Holoceen (20.000-7000 jaar geleden). In het project wordt met een breed scala methoden onderzoek gedaan naar allerlei aspecten van de bewoners van Doggerland. Tevens wordt veel aandacht besteed aan de rol van burgerwetenschappers en publieksbereik. De steentijd van Doggerland kan namelijk alleen maar tot leven worden gebracht dankzij de inzet van tientallen verzamelaars die hun vondsten beschikbaar stellen voor wetenschappelijk onderzoek.

Boekuitgave 'Doggerland. Verdwenen wereld in de Noordzee.

Hans Peeters

Na een korte pauze werd de vierde lezing verzorgd door Pawel Kubistal. Pawel is begonnen met werken als steentijdspecialist aan de Universiteit van Wroc?aw tijdens opgravingen van het breed bekende laat-paleolithische nederzettingscomplex (Hamburgcultuur, Federmessercultuur) in een gebied is West Polen (Olbrachcice/L?gon/Siedlnica). Hij was betrokken bij een onderzoeksprogramma met studies over steentijdnederzettingen in het noordwestelijke deel van Polen, onder leiding van Prof. M. Kobusiewicz (Poolse Academie van Wetenschappen). Bovengenoemde onderzoeken zijn de basis geweest voor een doctoraal proefschrift over het model van de nederzetting van mesolithische volkeren op het terrein van de Noord-Europese Laagvlakte. In 2010 heeft Pawel een doctorstitel verworven op grond van zijn dissertatie 'Model van de Mesolithische nederzetting in het zuidwestelijke deel van de Baltische Zone'. Vanaf 2002 tot en met heden heeft Pawel Kubistal aan meer dan zestig archeologische projecten in Polen, Duitsland, Engeland, België en Nederland deelgenomen. Waaronder in het Brabantse Veldhoven en Berkel-Enschot. Het betreft onderzoeken uit de tijdsspanne van het laat-paleolithicum tot en met de nieuwe tijd. De nadruk ligt hierbij weliswaar op prehistorische vindplaatsen uit steentijd, bronstijd en ijzertijd. Pawel Kubistal is momenteel senior KNA archeoloog en vuursteen- en natuursteenspecialist bij BaaC.

Jachtkampen langs de Mark

Pawel Kubistal geeft tijdens zijn lezing de opmerkelijke resultaten van het recente onderzoek in het plangebied Windenergie A16, deelgebied B-2, in de buurt van Zevenbergen, gemeente Moerdijk weer. Dit onderzoek werd door BAAC uitgevoerd in opdracht van Eneco en Lighthouse Projects, met als doel archeologische waarden te behouden voordat de bouw van een windturbine het gebied zou verstoren. Het onderzoeksgebied had slechts een diameter van ca. 26 meter. Echter de bevindingen uit het onderzoek hebben enkele bijzondere inzichten opgeleverd over het Mesolithicum in Zuidwest Nederland. Het plangebied, gelegen op een dekzandrug, bleek meerdere potentiële archeologische niveaus te bevatten. Het doel van het onderzoek was om deze vindplaatsen te waarderen en eventueel behoudens waardige vondsten op te graven als behoud ter plaatse niet mogelijk was. Voorafgaand aan de opgraving is een karterend booronderzoek uitgevoerd, specifiek gericht op het vinden van vuursteen. Hoewel het aanvankelijk weinig vuursteen leek te zijn, ontdekte men uiteindelijk een aanzienlijke vuursteen- en natuursteenbewerkingsplaats. Pawel toonde met fraaie sheets het veldwerk met het zeefpark, het sporenonderzoek, de bodemprofielen en de verspreiding van artefacten over de vindplaats. Conform het Programma van Eisen is de vindplaats B-2 aanvankelijk gewaardeerd met waarderende transecten. Deze richtten zich op de aard, datering, gaafheid en verticale spreiding van de vuursteenclusters. De resultaten van zeefvakkenonderzoek werden gebruikt voor de definitieve waardering, volgens de KNA-standaard voor objectieve beoordeling. Vervolgens werden verschillende vondstclusters geselecteerd voor opgraving. Tijdens de opgraving werden archeologische resten uit het laat-paleolithicum, mesolithicum en neolithicum, evenals enkele vondsten en sporen uit de middeleeuwen of de Nieuwe tijd aangetroffen. Het terrein werd gedurende het mesolithicum meerdere malen bezocht. Veel vuursteen was van Wommersomkwartsiet gemaakt, dit vuursteen wordt alleen gevonden in een klein gebied in België met de naam Tienen. Samengevat zijn de voornaamste resultaten van het onderzoek naar de neolithische vindplaats de volgende: de 14C-dateringen en de typologie van twee vuursteen artefacten wijzen op herhaald bezoek van de dekzandrug midden in een vernattend landschap tijdens het midden- en laat-neolithicum. De beginfase kunnen we plaatsen in de tweede helft van het midden-neolithicum en de jongste fase is te koppelen aan de periode laat-neolithicum met het geringe aantal haardkuilen. De beperkte spreiding van houtskool in de bodem en het geringe aantal artefacten geeft aan dat we hier met kleinschalige off-site activiteiten te maken hebben, die wijzen op kortdurend verblijf op de locatie. De twee neolithische grondsporen zijn beide geïnterpreteerd als (ondiepe) haardkuilen. Ze hebben mogelijk gefunctioneerd als productielocatie voor dennen- of eikenteerproducten, gezien hun houtskoolrijke vulling en de aanwezigheid van vervloeid amorf houtskool met gasbelletjes. Dat wijst op toepassing van het pyrolyse-proces om dennenteer of eikenteer te maken.

Pawel Kubistal

Sluiting

Rond 16.30 uur sluit de voorzitter de studiedag af met dank aan alle betrokkenen.

CLOSE

Contactdag 19 april 2023

Na lange tijd was er weer een mogelijkheid om een contactdag te organiseren. De contactdag van het Noord-Brabants archeologisch Genootschap vond dit jaar plaats in Oss, in samenwerking met het opgravingbedrijf Archol bv, de universiteit van Leiden en de gemeente Oss, waarvan de laatste als gastheer fungeerde.

Dankzij een schitterende lentedag verzamelde zich 's avond om 16.00h circa 70 personen op de verzamellocatie aan de Gewandeweg 100 in Oss. Deze locatie werd door de universiteit en Archol, beide uit Leiden, gebruikt als uitvalbasis voor hun zogenaamde archeologische field school. Zes weken lang gingen in totaal zo'n 120 studenten uit binnen- en buitenland in de Osse bodem op zoek naar sporen uit het verleden. Al sinds de jaren '70 worden Leidse archeologiestudenten in Oss opgeleid. Ook afgelopen 2 jaar mochten we ze, na wat jaren van afwezigheid, weer in Oss verwelkomen. Door dit langdurige onderzoek is er veel over de geschiedenis van Oss bekend. Oss is één van de grootste opgravingsgebieden in Nederland! Het veldpracticum vond dit keer plaats ten noorden van de Gewandeweg. De locatie ligt op de overgang van het dekzandgebied naar het rivierengebied. In het gebied moet mogelijk de wijk Amsteleind verrijzen. Twee jaar geleden vonden de studenten bij de Gewandeweg een grafveld uit de Bronstijd-IJzertijd (zo'n 2.000 tot 4.000 jaar geleden). Deze vindplaats werd afgelopen jaar in opdracht van de gemeente verder onderzocht. Hierbij zijn mooie resultaten behaald. De universiteit heeft inmiddels een compleet landschap, met o.a. een grafveld, huisplattegronden en waterputten uit de Bronstijd ontdekt. Ook werd een Neolithisch grafje gevonden. Dit is waarschijnlijk het oudste grafje uit de gemeente. Een deel van de vindplaats werd nog niet opgegraven. Dit deel werd in dit jaar en volgend jaar onderzocht.

Op de verzamellocatie werd de groep in tweeën gedeelte. Aan de overzijde van de Gewandeweg lag de te bezoeken opgraving. De opgravingsleider Arjan Louwen en Richard Jansen waren de begeleiders. De zeer geslaagde middag werd gezellig napratend met een drankje en een hapje afgesloten. Het was mooi zonnig weer, het onderwerp en de uitleg waren interessant en goed verzorgd. Compliment aan organisator Mijke Peeters.

CLOSE

Pioniers en opponenten.
Verschillende inzichten in de archeologie.

Verslag studiedag 26-03-2023

Verslag van de studiedag; Pioniers en opponenten. Verschillende inzichten in de archeologie, gehouden in 't Vrijthof te Oirschot op 26 maart 2023, georganiseerd door het Noord-Brabants Archeologisch Genootschap i.s.m. Brabants Heem.
Inleiding

De NBAG voorzitter had voorafgaand aan de studiedag twee mededelingen:

1: Het postadres voor aanmelden gewijzigd is. Er stond heel lang Donjon 14 in Geldrop. Nu is het postadres het NBAG secretariaat adres. Donjon 14 is het adres van Jan Broertjes. De reden is dat Jan Broertjes vanaf 1 januari 2023 gestopt is met de bestuursfunctie als penningmeester bij het NBAG. Jan is met volle overgave 40 jaar lang bij het NBAG en zijn voorganger de Sectie archeologie van het Noordbrabants genootschap actief geweest. Jan Broertjes woont nog steeds op Donjon 14 en was aanwezig. Het NBAG bestuur heeft Jan al bedankt voor al zijn werk en dat deden de deelnemers aan de studiedag onder luid applaus nogmaals.

2: De tweede mededeling is een trieste. Op 13 maart jl. is oud bestuurslid en archeologische vriend Gerard van Alphen op 92 jarige leeftijd overleden. Gerard was tientallen jaren actief bij het NBAG en zijn voorganger de Sectie archeologie van het Noordbrabants genootschap. In het Maasland, met name Oss, daar heeft Gerard vanaf 1969 de Osse archeologie op de kaart gezet. Vele opgravingen en andere archeologisch onderzoeken heeft Gerard uitgevoerd. Hij werkte nauw samen met de gemeente Oss, de faculteit der archeologie van de universiteit Leiden en andere amateur- en beroepsarcheologen. Er werd een moment van stilte ter nagedachtenis aan Gerard van Alphen gehouden. Gerard van Alphen was een voorbeeld pionier in de archeologie en dat is ook ons thema van deze studiedag.

Pioniers en opponenten. Verschillende inzichten in de archeologie. De Noord-Brabantse archeologie bestaat al geruime tijd. Zo hebben beroemde Nederlandse archeologen als pioniers de Noord-Brabantse prehistorie ontdekt en beschreven. Veelal waren deze pioniers ook opponenten met verschillende inzichten. En verschillende inzichten zijn van alle tijden, ook vandaag nog bijvoorbeeld met betrekking tot de gehanteerde vuursteenbewerking van de prehistorische vuursteensmeden…. Hoe kijken de specialisten van vandaag daar nu tegenaan? Welke theorieën liggen nog open voor discussie en hoe ging vroeger dat debat?

Hierna gaf de voorzitter het woord aan de dagvoorzitter Jesper de Raad. Jesper begon op zijn veertiende als vrijwilliger bij de Archeologische Vereniging Kempen en Peelland (AVKP) en studeerde later Archeologie aan de Hogeschool van Saxion en ronde zijn Master af aan de Universiteit van Leiden. Na jaren veldwerk werkt hij nu als bevoegd gezag bij de Gemeente Nijmegen. Sinds 2022 is als bestuurslid van de AVKP in het bestuur van de NBAG en heeft hij de coördinatie van deze editie van de voorjaarsstudiedag op zich genomen. In totaal waren er 50 deelnemers aanwezig.

Parallelle Sporen Archeologie ontwikkeling aan de hand van de recente dubbelbiografie Jan Hendrik Holwerda en Albert Egges van Giffen.

De eerste lezing werd verzorgd door Leo Verhart. Leo was als conservator prehistorie verbonden aan het Rijksmuseum van Oudheden en het Limburgs Museum in Venlo. Hij maakte tentoonstellingen en televisieprogramma's. Leo publiceert regelmatig over archeologische onderwerpen met als speciale belangstelling de steentijd en wetenschapsgeschiedenis.

De Nederlandse archeologie werd in de vorige eeuw gekenmerkt door een onderlinge strijd tussen de twee grondleggers van deze wetenschap. Het ging om de directeur van het Leidse Rijksmuseum van Oudheden (RMO) Jan Hendrik Holwerda (1873-1951) en zijn leerling Albert Egges van Giffen (1884-1973). Na een hevig conflict in Leiden vertrok de laatste naar Groningen en zouden beide mannen elkaar hun hele leven tegenwerken. De Leidse problemen groeiden uit tot een intens en langdurig conflict dat de ontwikkeling van de Nederlandse archeologie wetenschappelijk en beleidsmatig in hoge mate zou bepalen. Er zouden elkaar bestrijdende instellingen ontstaan, er kwamen studierichtingen archeologie aan de Nederlandse universiteiten en de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek (ROB) werd opgericht, nu Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE). Ook in Noord-Brabant zou die tweespalt merkbaar zijn. In 1905 verkende Holwerda de provincie en wist snel goede contacten op te bouwen met particulieren en het Noordbrabants Genootschap. Dat betekende dat er opgravingen werden uitgevoerd en dat samen met het genootschap een catalogus werd geschreven over de verzameling in Den Bosch. Het lukte Holwerda ook een netwerk van correspondenten op te zetten.

Van Giffen had in het RMO gewerkt, maar was daar in 1916 met slaande ruzie vertrokken en kreeg in Groningen de mogelijkheid een instituut te stichten. Dit Biologisch-Archaeologisch Instituut (BAI) zou zich aanvankelijk met de terpen gaan bezighouden. Al snel breidde Van Giffen zijn werkzaamheden uit naar de drie noordelijke provincie, maar wilde nog meer. Hij wenste in heel Nederland onderzoek doen, maar vond Holwerda op zijn pad. In Noord-Brabant trachtte het BAI voet aan de grond te krijgen en dat lukte door de inzet van twee studenten Willem en Joan Willems (geen familie). Er werden in Brabant opgravingen uitgevoerd, vaak in samenwerking met het Noordbrabants Genootschap. Een belangrijk hulp- en smeermiddel was dat Van Giffen minder belang hechtte aan het bezit van de vondsten. Die konden wat hem betreft best in de provincie blijven. Holwerda wilde dat alles naar Leiden ging en dat was vaak een doorn in het oog van de lokale en provinciale oudheidkundige organisaties.

Het RMO had lang het monopolie in het archeologiebeleid in Nederland, maar moest in 1940 die rol delen met het BAI. Na de oorlog lukte het Van Giffen zelf die monopoliepositie te krijgen voor zijn nieuwe instelling de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek. De medewerkers van het RMO werden gedegradeerd tot gasten die als "gast" voor de ROB opgravingen mochten uitvoeren. Dat deden ze ook in Brabant, maar al snel verlegde het Leidse museum zijn focus naar het buitenland. De ROB, en het BAI, zouden de belangrijkste opgravende instellingen in Noord-Brabant worden. Leo Verhart liet chronologisch een prachtig tijdsdocument de revue passeren met prachtig foto's uit vervlogen archeologische tijden. De boeken zijn te koop bij uitgeverij Matrijs ISBN: 978-90-5345-586-9 druk: juni 2022 17 x 24 cm - 1216 blz. genaaid gebonden.

Leo Verhart met in zijn hand de twee boeken Parallelle

Archeologische ontwikkelingen van de jaren '50 tot en met nu in Brabant. Over de geschiedenis van de Brabantse archeologie

De tweede spreker was Liesbeth Theunissen. Liesbeth werkt als prehistorisch specialist voor het zuiden van Nederland bij de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. Naast inhoudelijke onderzoeken naar grafheuvels schrijft Liesbeth ook geregeld over wie deze opgraving uitvoerde. Liesbeth weet dan ook veel over de Geschiedenis van de Brabantse Archeologie. Een onderwerp dat goed aansluit op de vorige spreker.

Van 1950 tot 2050: 100 jaar geschiedenis in grote lijn en een kleine toekomstblik in een notendop. De naoorlogse jaren brachten de archeologie van Noord-Brabant in een stroomversnelling. De wederopbouw zette allerlei bewegingen in gang, zoals heideontginningen waardoor de vele grafheuvels ongezien dreigden te verdwijnen. Pioniers als pastoor Willem Binck en Gerrit Beex wisten het tij te keren door samen te werken met de archeologen van het Biologisch-Archaeologisch Instituut in Groningen, zoals Willem Glasbergen. Kenmerkend voor die jaren vijftig en zestig was de katholieke betrokkenheid vanuit de heemkunde: er waren veel pastoors, paters en broeders actief die vaak ook via het onderwijs hun passie voor het verleden op een jongere generatie overbrachten.

Grote belangstelling voor het onderzoek van de 100ste grafheuvel in Noord-Brabant, op de Heibloem bij Steensel (foto: Gaston Remery 1957 | Brabant-Collectie, Universiteitsbibliotheek Tilburg)

De uitbreidingen van steden en dorpen leidden tot steeds grootschaliger noodonderzoek, zoals bij Haps. Oss komt in die jaren in de onderzoeksaandacht van de Leidse universiteit. Decennialang zal er gegraven worden waardoor het kon uitgroeien tot een van de best onderzochte regio van Noordwest-Europa. Tegelijkertijd bracht het Kempenprojekt, geleid door Jan Slofstra vanuit de Vrije Universiteit, als een vliegwiel allerlei opgravingen tot stand, zoals die van de Romeinse villa van Hoogeloon. Samenwerking met jonge, lokale archeologen zorgde voor Sturm und Drang-achtige beweging in de Kempen die verder uit zou waaieren, Brabantbreed. Ook het bodemarchief in de steden kreeg steeds meer aandacht, met de aanstelling van een stadsarcheoloog, eerst in 's-Hertogenbosch en daarna Breda. De opgravingen in de jaren tachtig en negentig - dat dan nog steeds noodonderzoek is -, gaan door met een focus op afgebakende microregio's, zoals de Maaskant, de 'Peelstreek' (Someren, Geldrop en Helmond) en Breda-West. Na de ondertekening van het Verdrag van Valletta daalde de geest van Malta over de Brabantse archeologie. Er veranderde heel veel. Het initiatiefnemer-betaalt-principe wordt ingevoerd, er komt een decentralisatie van bevoegdheden en een bedrijfsmatige vorm van archeologiebeoefening. De gemeenten stellen eisen aan archeologisch onderzoek dat vooral door marktpartijen wordt uitgevoerd. Overal in de provincie, ook buiten de microregio's, wordt opgegraven, vér voordat ruimtelijke plannen in uitvoer gaan. De 'klassieke' vorm van noodonderzoek komt nauwelijks meer voor. De resultaten van al het onderzoek worden gepubliceerd en synthesestudies laten dat westelijk Noord-Brabant een streekeigen ontwikkeling heeft doorgemaakt. Ook in Brabant groeit de beroepsgroep. Op allerlei posities zijn archeologen aan het werk, niet alleen bij universiteit of een enkele stad, maar vooral in het bedrijfsleven of als kleine zelfstandige. Hoe de Third Science Revolution voor Brabant zal uitpakken, is een interessante vraag. Het CARE-project laat zien wat de toekomst kan brengen: door inwoners in hun eigen achtertuin te gaan graven, komt het verleden heel dichtbij. Zoals we dat kennen van Liesbeth Theunissen werd op een prettige wijze de historie en toekomst van de Nederlandse archeologie middels een fraaie PowerPoint presentatie weergegeven. Alle aanwezigen ontvingen het door de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) gepubliceerde boek 75 jaar AMZ. Archeologische Monumentenzorg in Nederland 1947-2022.

Liesbeth Theunissen

Na de tweede lezing was er discussie en gelegenheid voor vragen aan de sprekers Leo Verhart en Liesbeth Theunissen. Direct aansluitend werd genoten van de lunch. En van de uitwisseling van allerlei informatie op een gezeillige manier.


Bipolaire steenbewerkingstechniek. Over bipolaire techniek en vuistbijlen; stap voor stap door de oude steentijd

De derde lezing werd verzorgd door Jan Willem van den Drift. Jan Willem is van huis uit dierenarts met een enorme kennis en kunde over fossielen en stenen werktuigen. Jan Willem heeft een collectie waarvan mensen herkennen dat het stenen werktuigen zijn, maar er zijn ook veel voor de leek niet te herkennen oudere werktuigen. Waarvan de hele oude werktuigen zijn gemaakt met een speciale afslagtechniek die over het algemeen niet overal herkend wordt. Met deze bipolaire techniek gaan we samen met Jan Willem stap voor stap door de oude steentijd.

Jan Willem begon zijn lezing met het geven van een indruk hoe het landschap en de temperatuur er miljoenen jaren geleden uit gezien heeft. En hoe de eerste mensen, met gebruik making van stenen, hun voedsel voorbereiden. Middels een PowerPoint presentatie en door zelf fysiek de handelingen na te bootsen toonde Jan Willem aan de deelnemers hoe men de vuurstenen werktuigen maakten. In een stappen werd dit nader uitgelegd.

Bipolair
Je maakt een vuistbijl scherp door afslagen te verwijderen vanaf de rand. Een ronde steen heeft geen rand, dus die kun je niet op deze manier bewerken. Om ronde stenen te breken moet je ze ondersteunen; een grote kei leg je op de grond en een kiezelsteen op een aambeeld. Door de kracht van de hamer plus de tegendruk vanuit de grond of het aambeeld ontstaat dan een bipolaire breuk. Jan Willem liet de aanwezigen zien hoe men dat deed. De Australopithecus ontdekte die bipolaire techniek per ongeluk, doordat hij de botten van kadavers kapotsloeg om het beenmerg te eten. Met die techniek maakte hij al 3.300.000 jaar geleden Oblique Bipolar Flakes (OBFs: zie Jan-Willem zijn artikel op p.159-164 https://biblio.naturalsciences.be/associated_publications/notae-praehistoricae/NP32). Soortgelijke OBFs bleven tot 1.800.000 jaar geleden de voornaamste stenen werktuigen.

Vuistbijlen
In de Eburonien ijstijd viel minder regen in Afrika. De mensen trokken, omdat de rivieren kleiner werden, verder de savanne in. Daar lagen geen keien, dus moesten ze om te kunnen snijden OBFs gaan meedragen. Als die bot werden, konden ze slechts op één manier worden aangescherpt: vanaf de rand. Door die manier van bewerken ontstond ±1.750.000 jaar geleden de vuistbijl. Omdat de vuistbijlen van grote OBFs werden gemaakt noemt men dit de Large Flake Based Acheuléen traditie. Het LFB-Acheuléen verspreidde zich snel door Afrika en zelfs tot in India.

Contre coupe
De vuistbijlmakers die richting Europa trokken, kwamen in het Ponto-Kaspische en Donau laagland. Doordat ze daar nergens grote keien vonden, konden de volgende generaties geen vuistbijlen leren maken. Ze vonden wel kiezelstenen die ze op aambeelden bewerkten en ze bedachten zelfs een manier om de fragmenten op aambeelden te retoucheren. De afbeelding hieronder laat schematisch zien hoe dat gebeurde, die bipolaire retoucheer methode heet contre coupe. De Europese mensen maakten een miljoen jaar geleden dus nog steeds bipolaire werktuigen.

Bipolaire retouche op een aambeeld. A steile contre-coupe, B vlakke contre-coupe, C notching.

Mammoetsteppe
Door een grote ijstijd daalde de zeespiegel 900.000 jaar geleden, de vuistbijlmakers konden toen, via de Straat van Gibraltar, Spanje bereiken. Vanuit Spanje kwam de vuistbijl 700.000 jaar geleden via de mammoetsteppe naar het noorden. Want de steppe-rivieren leverden grote keien en vuursteenknollen en de grote kuddes leverden genoeg voedsel. Elke ijstijd dreef de kuddes en de mensen echter weer naar het zuiden. De vuistbijlmakers moesten 450.000 jaar geleden naar het uiterste zuiden van Frankrijk om de Elster ijstijd te kunnen overleven.

Pioniers
Toen het ijs 420.000 jaar geleden smolt volgden pioniers de rivieren naar het noorden; alle groepen ten westen van het Massif Central volgden de Garonne. Die bracht de vuistbijlmakers naar het laagland bij Bordeaux. Omdat ze daar alleen kiezelstenen vonden, gebeurde hier hetzelfde als een miljoen jaar eerder in het Ponto-Kaspische en Donau laagland: de generaties die vanuit dit laagland naar het noorden trokken maakten weer bipolaire werktuigen. Daarom maakten de pioniers aan het begin van de warme Holstein fase in Engeland géén vuistbijlen maar OBFs van vuursteenknollen, die traditie heet het Clactonien. Op de Noordzee-vlakte vonden de pioniers alleen kiezelstenen dus daar maakten ze de pebbletools van. De groepen die naar ons land kwamen maakten ook Clactonien en pebbletools en aanverwante bipolaire werktuigen. Wie hier meer over wil lezen kan dat via https://awn-archeologie.nl/werkgroep/steentijd/wp-content/ uploads/2023/01/Going-North.pdf.

Jan Willem van den Drift in actie tijdens de lezing

Vuursteenbewerking. Verschillende methoden en technieken van vuursteenbewerking.

Na een korte pauze werd de vierde lezing verzorgd door Yannick Raczynski Henk. Yannick is aan de Universiteit van Leiden afgestudeerd als prehistorisch archeoloog, met een focus op het paleolithicum. Daarnaast heeft hij zich geoefend in het analyseren en tekenen van vuurstenen artefacten. Hij heeft hiervoor een handleiding geschreven. Sinds 2009 is hij betrokken bij onderzoek in Armenië en Georgië naar de allervroegste geschiedenis van de mens. Daarnaast publiceerde Yannick onlangs samen met Gerrit Dusseldorp het boek De Eerste Mens in de Lage Landen.

Het moment waarop de eerste hominide geërgerd naar de steen in zijn hand kijkt, omdat hij niet tevreden is met de ergonomische kwaliteiten ervan, dan in een helder moment pakt een andere steen om de eerste daarmee aan te passen tot iets dat zijn tevredenheid wel kan wegdragen, is één van de belangrijkste momenten in de evolutie van onze soort, onze materiële cultuur en in het veroorzaken van mobiele telefoons en global warming.

Yannick Raczynski Henk

3,3 miljoen jaar technologische ontwikkeling die begint met eenvoudige, maar functionele chopping tools en culmineert in de meest fantastische, en fantastisch onhandige laurierbladspitsen uit het Solutréen. Daarna kalmeert het allemaal weer een beetje, en vallen onze voorgangers terug op oudere technieken, met de veel praktischer uitgevoerde geslepen bijlen uit het Neolithicum. In het verleden werd er een vergelijk gemaakt met een hominidae en een bijpassend type vuursteen. Dat de technologische evolutie gelijk is aan de menselijke evolutie is wetenschappelijk achterhaald. Het overlapt elkaar. Zie afbeelding

De evolutie van de mens en werktuigen in de tijd.

Miljoenen jaren heeft men vuurstenen gemaakt van kernwerktuigen. Een kernwerktuig wordt gemaakt door een steen vorm te geven tot een werktuig. Bij een kernwerktuig wordt de steen één werktuig. De laatste 900.000 jaar werden de werktuigen geprepareerd uit de kernen zoals in de laatste tijdsperiode klingen. Bij kernpreparatie wordt een steen bewerkt tot een kern, die het mogelijk maakt om daar afslagen of klingen van af te halen. Bij kernpreparatie wordt de steen een grondstofbron voor veel meer werktuigen.

De vraag is ook, kunnen de gevonden stenen gereedschappen door andere diersoorten zijn geproduceerd. Vogels gebruiken gereedschappen (ook stenen) om voedsel te vinden. Andere dieren zoals zeedieren (inktvissen) gebruiken gereedschappen. Zijn de hominidae van voor ca.1.7 miljoen jaar geleden wel te beschouwen als menselijk? Concluderend: De tijdperiode Lomekwian 3.3 miljoen jaar geleden, genoemd naar de vindplaats Lomekwi 3 in Keniaa, de stenen werktuigen uit die periode hebben een zeer eenvoudige gestandaardiseerde bewerkingsmethode. De tijdsperiode Oldowan 2,6 tot (minstens) 1.7 miljoen jaar geleden, genoemd naar de Olduwai Gorge in Kenya, de stenen werktuigen uit die periode hebben een eenvoudige, redelijke gestandaardiseerde, meestal bifaciale bewerkingsmethode. De zogenaamde chopping tools. De werktuigen worden gevonden in Afrika, Zuidoost-Europa en Azië. De tijdsperiode Acheulien 1.7 miljoen tot 500.000 jaar geleden, genoemd naar de vindplaats Sanit-Acheul in Noord-Frankrijk, de stenen werktuigen uit die periode hebben een gestandaardiseerde bifaciale bewerking die steeds geavanceerder wordt. De vuistbijlen doen hun intrede. De werktuigen worden gevonden in Afrika, Europa en Azië De tijdperiode Levallois 300.000 tot 35.000 jaar gelden, genoemd naar de vindplaats Levallois bij Parijs, de stenen werktuigen uit die periode hebben een gestandaardiseerde, unifaciale bewerking die steeds geavanceerder wordt. Steeds meer bewerkingstechnieken doen hun intrede. De werktuigen worden gevonden in Afrika, Europa en Azië. De laatste tijdsperiode de Klingtechnologie vanaf 50.000 jaar gelden, genoemd naar het resultaat van de bewerkingsmethode, de stenen werktuigen uit die periode hebben een gestandaardiseerde, unifaciale bewerking die steeds verder geavanceerder wordt. De pijlen en werpsperen met vuurstenen punt ontstaan.Deze werktuigen worden in de hele wereld gevonden. Vanaf het Neolithicum gaat men de werktuigen polijsten en voorzien van gaten.

Na de lezing was er gelegenheid voor het stellen van vragen aan de sprekers Jan Willem van den Drift en Yannick Raczynski Henk. Er waren geen ongemakkelijke discussies over wat nu wel en niet aannemelijk is. Het paleolithicum is voor de meeste aanwezigen een vrij onbekende maar wel interessante periode.

Jan Willem van den Drift, dagvoorzitter Jesper de Raad en Yannick Raczynski Henk

Zo ging dat bij ons in Brabant.
Helaas was Johan Biemans wegens ziekte afwezig. Als alternatief werd een film uit 1981 getoond. De film is, in Super 8mm, tijdens de opgravingcampagnes in de gemeente Oss vanaf 1976 tot 1981 samengesteld door Piet van Lijssel. Piet heeft ook de bijbehorende tekst ingesproken. Alle opgravingsstappen zijn op film vastgelegd. Een echt tijdsdocument in de trant van en zo ging dat toen in Oss. Veel nieuwigheden van toen zijn nu onderdeel van standaard opgravingprocedures. Duidelijk waarneembaar was de rust die toen genomen werd voor het vastleggen van een opgraving. Door de efficiëntie en technische middelen van nu is de snelheid waarmee een opgraving wordt uitgevoerd flink verhoogd.

Sluiting

Rond 16.30 uur sluit de voorzitter de studiedag af met dank aan alle betrokkenen.

CLOSE

Diepgravend wetenschappelijk nieuws.
Recente archeologische promotieonderzoeken.

Verslag studiedag 20-11-2022

Verslag van de studiedag; Diepgravend wetenschappelijk nieuws, gehouden in 't Vrijthof te Oirschot op 20 november 2022, georganiseerd door het Noord-Brabants Archeologisch Genootschap i.s.m. Brabants Heem.

Inleiding

Om 10.30u start de studiedag met een inleiding van de voorzitter Peter van Nistelrooij. Tijdens de Covid-pandemie draaide de wereld door. Tijdens deze beroerde periode zijn voor de Noord-Brabantse archeologie belangrijke promotieonderzoeken succesvol verdedigd. Vijf kersverse doctoren hebben tijd gevonden om hun kennis met ons te delen. Alle vijf de voordrachten brengen verrassend nieuwe visies op het verleden van het Brabantse platteland en hoe het daar toen aan toeging. Het Brabantse platteland: van onderen! De wettelijke beschermede titel, dokter, is de hoogste academische graad die een persoon kan verwerven aan een universiteit. De promovendus levert een oorspronkelijke bijdrage aan wetenschappelijk onderzoek. Het proefschrift moet aan een kwaliteitszorgsysteem voldoen en voorzien van een aantal stellingen, die na een openbare verdediging (de promotie) de auteur de doctorsgraad oplevert. Er gaat vaak een heel lang traject aan vooraf. Je wordt niet zomaar doctor. Als je doctor bent geworden, in het Duitse moederbedrijf waar de voorzitter werkt, veranderd je naam. Je wordt niet meer aangesproken met bijvoorbeeld Nico of Johan maar met Herr doctor. En als er meer doctors aanwezig zijn dan wordt het Herr doctor Verspay. Uit respect doen ze dat. Deze naamsverandering kennen wij in Nederland niet. Dus onze eerste spreker is Johan Verspay. In totaal waren er 70 deelnemers aanwezig.

Over Heide en Akkers. Een opmerkelijke transformatie van het platteland in de Meierij van Den Bosch in de late middeleeuwen, ca. 1200-1550.

De eerste lezing werd verzorgd door Johan Verspay. Johan studeerde in 2007 af aan de Universiteit van Amsterdam op onderzoek naar het Brabantse platteland in de Middeleeuwen en Vroege Nieuwe tijd. Johan is in 2021 gepromoveerd aan de Universiteit van West-Bohemen in Pilsen(CZ). Als onderzoekmedewerker van de UvA was hij betrokken bij het Oogst voor Malta onderzoek naar dorpsvorming in de Middeleeuwen. In het verlengde van deze thema's werkt Johan daarnaast als freelance onderzoeker mee aan verschillende opgravingen vanuit zijn onderneming Creative Archeology waar hij Archeologisch advies, onderzoek en ondersteuning aanbiedt.

Het dekzandgebied tussen de Maas, de Demer en de Schelde is al sinds de late jaren '70 een voornaam studiegebied voor het onderzoek van middeleeuwse platteland nederzettingen.De resten hiervan zijn veelvuldig aangetroffen in het akkerland, uitstekend bewaard door dikke akkerdekken die ze beschermen. Grote nieuwbouwontwikkelingen maakten tal van omvangrijke opgravingen mogelijk. Daarmee zijn flinke stappen gezet in onze kennis over de plattelandssamenlevingen in dit tijdvak. Niettemin getuigen juist de eigenschappen die deze regio zo aantrekkelijk maken voor archeologisch onderzoek van de ingrijpende transformatie die het gebied doormaakte in de Late Middeleeuwen. Archeoloog Johan Verspay onderzocht voor zijn proefschrift een aantal opvallende veranderingen die zich destijds voordeden in het landelijk gebied en aan de basis stonden van het agrarisch cultuurlandschap zoals dat ook nu nog het aanzien van het gebied bepaald. Zoals: De grootschalige verplaatsing van nederzettingen. Tot en met de Volle Middeleeuwen bevond de bewoning zich tussen de akkers op de dekzandruggen. In de tweede helft van de 13e eeuw ontstonden nieuwe nederzettingen in de lagere delen, op de plaats van de huidige dorpen en steden. De veranderende inrichting van het rurale landschap. Ontbossing en grootschalige ontginning. De ontwikkeling in het agrarisch landgebruik en de opkomst van de plaggenbemesting. De ontwikkeling in de agrarische bedrijfsvoering en de opkomst van de potstal. De veranderingen in de streekeigen boerderijbouw. Aan de hand van de onderzoeken die de afgelopen jaren zijn uitgevoerd en de gerichte opgravingen die hij zelf uitvoerde in met name de Meierij van 's-Hertogenbosch, werd elk van deze ontwikkelingen onder de loep gelegd. Eerst afzonderlijk en daarna in samenhang om de relatie tussen deze gebeurtenissen te kunnen achterhalen en met andere grote maatschappelijke ontwikkelingen uit deze periode. In de kern zien we in de laatmiddeleeuwse transformatie de verschuiving van een laat-feodale gemeenschap die voornamelijk georganiseerd is langs domaniale lijnen naar een proto-kapitalistische samenleving met een vroege markteconomie met meer uitgebreide administratieve en economische structuren die hebben geleid tot de ontwikkeling van dorpen en steden onder een gecentraliseerde autoriteit. In het MDS-gebied was deze ontwikkeling een complex samenspel tussen sociale, politieke, juridische en economische factoren binnen de specifieke geografische en ecologische context van het dekzandgebied. Dit verklaart enerzijds de regionale reikwijdte van de ontwikkelingen met anderzijds duidelijk lokale kenmerken. De incorporatie in het hertogdom heeft het proces versneld en gestuurd, maar niet veroorzaakt. Met zijn onderzoek breekt Johan een lans voor het agrarisch cultuurlandschap een volwaardige en onmisbare bron het onderzoek van plattelandsgemeenschappen. De bestudering van akkerdekken en perceel scheidingen, contexten die dikwijls op een tweede plan staan, leidde niet alleen tot een nieuw begrip van ontwikkelingen in landbouw, landgebruik en ruimtelijke inrichting, maar bood daarmee ook inzicht in onderliggende bezitsverhoudingen en sociale organisatie van deze mensen. Zeker wanneer nederzetting en cultuurlandschap in samenhang wordt bestudeerd werd de wisselwerking tussen beide duidelijk. Een geïntegreerde aanpak van archeologie, geschiedkunde en historische geografie is meer dan de moeite waard.

Johan Verspay

In het tweede gedeelte van zijn lezing ging Johan Verspay in op het interessante project CARE (Community Archeology in Rual Environments). Vooral de praktische invulling om historische kennis te delen op laagdrempelige wijze sprak de aanwezigen aan. De proefputjes van 1 x 1 meter zijn behapbaar, flexibel (het aantal putjes kun je makkelijk vermeerderen en is alleen afhankelijk wat men ter plaatse aankan) en is erg toegankelijk voor allerlei personen die iets met die plek of geschiedenis te maken hebben. Het project CARE heeft aangetoond dat het kan dienen; als ondersteuning voor (lokale) erfgoed bescherming, registreren van particuliere vondsten, schoolprojecten, leeromgeving voor amateurarcheologen en gemakkelijk samenwerking met andere organisaties. De proef in het Groene Woud wordt momenteel geëvalueerd.

CARE project

Stad en platteland op het zand. Een archeologische biografie van landschappen en samenlevingen in de Kempen, 1100-1650

De tweede spreker was Nico Arts. Nico was ruim 30 jaar (1989-2020) de stadsarcheoloog van Eindhoven. Nico Arts studeerde culturele en fysische antropologie in Leiden en pre- en protohistorie aan de Universiteit van Amsterdam. In 2020 is Nico Arts gepromoveerd aan de Universiteit Tilburg.

Eindhoven en omgeving, het architectonisch rampgebied waar de laatste decennia van de vorige eeuw straffeloos heel veel bodemarchief verloren is gegaan. Toch is er indrukwekkend veel archeologisch onderzoek uitgevoerd. Nico Arts heeft in samenwerking met vele lokale archeologen heel veel werk (en grond) verzet. Het proefschrift is een synthese van de wetenschappelijke resultaten van ruim 100 opgravingen en is op treffende wijze weergegeven. De invulling van het landschap en stad, heel boeiend om de metamorfose van Eindhoven en omgeving in de tijd, te lezen in het proefschrift.

Gedurende de twaalfde en dertiende eeuw vonden in het huidige Noord-Brabant ingrijpende veranderingen plaats. Op het platteland werden tal van nederzettingen verplaatst van de relatief hooggelegen dekzandruggen naar de randen van beekdalen. Op de oude woongronden werden akkers aangelegd waarop later de zogenoemde plaggendekken ontstonden. Een andere opvallende verandering was de stichting van steden en de bouw van versterkte elitewoningen. In dezelfde periode kwam het gebied onder gezag van de hertog van Leuven waarmee het hertogdom Brabant een feit werd. Het onderhavige onderzoek richtte zich op het in beeld brengen van archeologisch waarneembare verschillen tussen plattelandsnederzettingen, steden en elitewoningen, dus tussen boeren, burgers en elites. Dit betreft met name de aard van gebouwen, de indeling van erven en de materiële cultuur. De waargenomen verschillen worden verklaard waarbij ook gebruik wordt gemaakt van archivalische bronnen. Het onderzoeksgebied bestaat in hoofdzaak uit het grondgebied van de kleine middeleeuwse stad Eindhoven en het daaromheen gelegen uitgestrekte platteland. De afgelopen decennia hebben hier tal van kleine en grote opgravingen plaatsgevonden waarbij de gegevens werden verzameld voor dit onderzoek. Het onderzoek resulteerde in een in druk verschenen proefschrift dat in de merkwaardige corona-tijd werd verdedigd aan Tilburg University. Tijdens de lezing werd het proefschrift onderzoek gepresenteerd met vele foto's van opgravingssites en afbeeldingen uit Eindhoven en omgeving. Het ontstaan en de ontwikkeling van de stad Eindhoven werd met diverse afbeeldingen aan de deelnemers gepresenteerd. Aan de materiële cultuur van stad-platteland-elites en beroepen is af te lezen dat Eindhoven in de periode 1100-1650 een min of meer platteland stad was.

Nico Arts

In de pauze werd de website van het NBAG getoond. www.NBAG.nl Een gedeelte van de website, Kroniek, werd nader toegelicht. Alle papieren kronieken die in de jaren 1974 tot en met 1996 zijn verschenen, zijn nu verwerkt in de digitale kroniek. Een nieuw leven voor de Archeologische Kroniek van Noord-Brabant! Helaas staan er nog fouten in. De coördinaten van de diverse vindplaatsen zijn namelijk niet altijd juist opgenomen in de oude papieren kronieken. We vragen dan ook hulp om vindplaatsen te controleren en verbeteringen door te geven via nbgarcheologie@gmail.com

NBAG website

Van onder belicht: de rol van rurale gemeenschappen in de Karolingische economie.

De derde lezing werd verzorgd door Wim Kemme. Wim is in 2007 afgestudeerd in Archeologie en Prehistorie aan de Universiteit van Amsterdam. Na zijn afstuderen begon hij te werken als veldarcheoloog bij BAAC. Zijn een scriptie betrof de Merovingische begraafplaats aan de Boschsstraat te Maastricht. Wim is gepromoveerd in 2021 aan de Universiteit Leiden.

De lezing richtte zich op twee aspecten van het bestaand onderzoek over de Karolingische economie in Noordwest Europa. De eerste is dat die economie vooral bekeken wordt vanuit het perspectief van elitegroepen in de samenleving: de koning, de kerk en de overige seculiere elite. De economie wordt dus meestal van bovenaf bekeken. Vaak wordt de invloed van die groepen op handel en uitwisseling als positief beoordeeld, al zijn er enkele uitzonderingen. In zijn algemeenheid wordt de Karolingische periode gezien als één, waarin de economie, en daarmee ook handel een groei doormaakte.

Ten tweede, de titel van de lezing duidt tegelijkertijd ook op het feit dat de focus op het belang van elites ervoor zorgt dat rurale gemeenschappen vaak onderbelicht blijven in discussies over de economie, en meer specifiek over hoe handel en andere vormen van uitwisseling functioneerden. Historici hebben weliswaar vooral oog voor de ontwikkeling van de agrarische economie, maar de non-elite komt in de geschreven bronnen alleen voor als passief ogende afhankelijken. Archeologen die de economie van de Karolingische tijd bestuderen hebben bovenal de nadruk gelegd op handelsplaatsen, maar in termen van het aantal archeologische opgravingen zijn rurale nederzettingen veel vaker opgegraven. En juist die rurale nederzettingen bieden een mogelijkheid om een beeld te krijgen van de rol van de non-elite in de samenleving. Het promotieonderzoek maakte deel uit van een project dat als doel had om op basis van archeologische gegevens de rol van rurale groepen in de economie van de Karolingische tijd meer aandacht te geven. Daarom zijn de Karolingische nederzettingen in Nederland geïnventariseerd en is in het kader van het promotie onderzoek het vondstmateriaal van die nederzettingen geanalyseerd. Uiteindelijk zijn er 230 sites geïdentificeerd waarvan 178 ook vondstmateriaal bevatten, in totaal ongeveer 200.000 artefacten. Wim Kemme toonde vele afbeeldingen van o.a. prachtige sieraden en Karolingische nederzettingen in Europa. Zoals York, Haithabu, Kaupang, Birka en Dorestad. In de lezing kwam naar voren wat men van het analyseren van deze vondsten heeft geleerd, met daarbij natuurlijke speciale aandacht voor de situatie in Noord-Brabant. Het aardewerk uit de Karolingische periode; Mayen, Badorf en de Maasvallei is duidelijk herkenbaar aan de rand. De verspreiding van het aardwerk vanaf de productiecentra en andere artefacten over Nederland is een onderdeel van het onderzoek om zo op de belangrijkste argumenten (oa de verspreiding van Mayen aardewerk) voor een deel van de onderzochte periode een belangrijke rol te veronderstellen voor rurale gemeenschappen in het stimuleren van uitwisseling over (relatief) grote afstanden. Ook de verspreiding van de artefacten over de Europese Karolingisch nederzettingen werd door Wim Kemme behandeld. Uit de regio van Mayen worden uit de vulkanische natuursteen (tefriet) maalwerktuigen geproduceerd. Ook deze geografische verspreiding over Nederland en Noordwest Europa werd weergegeven. In de interpretatie en conclusie van het onderzoek werden de handelswegen behandeld, met name die van de abdij van Prüm zijn bekend. De verandering in de organisatie van de productie centra in Mayen en Badorf laat zien dat het aardewerk alleen in het zuiden en westen van Nederland veelvuldig aanwezig blijft. De maalstenen uit Mayen worden in heel Nederland aangetroffen. De conclusie is dat rurale gemeenschappen weldegelijk een actieve rol hadden in de circulatie van bulkgoederen in de achtste en negende eeuw. Vooral van belang is de interacties tussen verschillende groepen in de Karolingische samenleving (o.a. koninklijk huis, kerkelijke instellingen, handelaren, ambachtslieden en boeren) en niet één groep als leidend te beschouwen.

Wim Kemme

Verleden als leidraad. IJzertijdbewoning en landschapsinrichting in noord-oostelijk Noord-Brabant in Verleden en Heden.

Na de lunch werd de vierde lezing verzorgd door Richard Jansen. Richard studeerde prehistorische en Caribische archeologie aan de Universiteit Leiden. Zijn masterscriptie betrof de analyse en interpretatie van twee nederzettingen uit de ijzertijd uit de Maaskant (Noord-Brabant, Zuid-Nederland). Richard is afgestudeerd in 1997 en in 2021 gepromoveerd. Sinds 1997 coördineert en begeleidt hij (jaarlijks) veldwerk binnen het (bredere) Maaskantgebied met studenten van de Universiteit Leiden en het buitenland. Tot 2008 werkzaam in deeltijd bij Archol. Richard was de eerste stadsarcheoloog van Oss, mede door zijn inzet en kennis heeft de gemeente Oss een goed gefundeerd archeologiebeleid. Richard heeft ruim 10 jaar zijn baan in Oss met zijn werk als docent Europese Prehistorie aan de Universiteit gecombineerd. Vanaf maart 2019 is Richard full time medewerker van de Universiteit van Leiden. Richard werd in 1997 aangesteld als onderzoeker binnen het project Maaskant, een van de meest omvangrijke en langstlopende archeologische projecten van Nederland, met de opgravingen in Oss als middelpunt. In de regio Oss is tot nu toe meer dan 100 ha opgegraven, wat een perspectief geeft op het ontstaan en de ontwikkeling van het culturele landschap, inclusief nederzettingen, begrafenissen en rituele praktijken, van 2500 voor Christus tot 250 na Christus. Zijn promotieonderzoek richtte zich op de lange termijn ontwikkeling van boerderijen en nederzettingen binnen de ijzertijd en het (vroeg)romeinse landschap van het (noord)oost-Noord-Brabant.

Verleden - Heden - Toekomst

Het verleden is vervlochten met heden en toekomst. Historische centra maken deel uit van moderne steden. Prehistorische relicten als grafheuvels en hunebedden liggen prominent in ons landschap. Soms zijn het zelfs toeristische trekpleisters. In het algemeen geldt dat je eigen omgeving interessanter wordt als je het verleden kent. Het verleden kan zelfs een inspiratie vormen voor de inrichting, bescherming en verduurzaming van hedendaagse landschappen. Illustratief daarvoor is het rond gebogen zwaard uit de vroege ijzertijd dat een icoon is geworden voor de stad Oss. Het sluit aan op een trend waarin archeologen nadrukkelijk de verbinding zoeken met de maatschappij. Richard Jansen toonde vele voorbeelden van hedendaagse presentaties van het verleden, o.a. de poort van Huize Moerenburg in Tilburg - de drempel tussen de stad en het landelijk gebied van Nationaal Landschap Het Groene Woud. En fraaie impressies van de Romeinse villa's van Hoogeloon en Groesbeek. Herbouwen is een heikel vraagstuk: mogen we iets herbouwen dat verloren is gegaan? 'Geschiedvervalsing, disneyficatie!', schreeuwt het nee-kamp. 'Helemaal niet, Erfgoedbeleving! Doorgeven van oude technieken!', aldus de voorstanders. Richard Jansen liet voorbeelden zien van recente gebouwen die een andere functie hebben gekregen, die bewaren we voor de toekomst, zoals de vele mooie postkantoren en kerken. Helaas is er ook veel moois verdwenen, dat vinden we achteraf jammer. Het beleven van het leven in de prehistorie kan men bij het preHistorisch Dorp in Eindhoven of op het IJzertijderf in Wekerom(Ede-Gelderland) of in het Archeon Museumpark in Alphen aan den Rijn ervaren. Maar ook het openlucht museum in Arnhem is een ware geschiedsbeleving.

Het omgaan met zichtbare en onzichtbare relicten uit het verleden speelde ook een rol in het verleden. Het langdurig archeologisch onderzoek in noordoostelijk Noord-Brabant laat dat mooi zien. Denk maar aan de Vorstengrafheuvel in Oss die over een 1000 jaar oudere grafheuvel uit de Bronstijd is gelegd. Of de bijl uit de steentijd die in de Romeinse tijd als bouwoffer werd gebruikt bij een boerderij. Omdat er in Oss en omgeving al 50 jaar archeologisch onderzoek wordt uitgevoerd is er een goed beeld ontstaan van de samenleving door de tijd heen. Ten noorden van Oss het Maaskant onderzoek en ten zuiden de 'vorsten'graven werden uitgebreid behandeld. Vanaf het midden van het neolithicum vestigen zich langs de rivier de Maas de eerste boerengemeenschappen. Zij vormen de oorsprong van een millenniumlange bewoningsgeschiedenis waarbij bewoners generaties lang op dezelfde plaats woonden. Langzamerhand zetten ze hun directe leefomgeving en omringende landschap naar hun hand wat uiteindelijk resulteerde in een duurzame organisatie en inrichting van het landschap. Oudere relicten dicteerde daarbij mede de inrichting van latere landschappen. Het verleden vormde als het ware een leidraad voor latere bewoners, zoals het ook voor ons een leidraad vormt. Als laatste toonde Richard de huidige landschapsinrichting met fraaie voorbeelden uit de Oss (de rotonde met Vorstengrafzwaard en de wijk Horzak met de oude huisplattegronden als verhardingen en groeninrichting), Bergen op Zoom (18e eeuwse vestiging), Wouw (Kasteel Wouw) en Halsteren(Mozesbrug bij Fort de Roovere).

Richard Jansen

Voorouders in de maak. Dood en begraven in de Late Bronstijd en Vroege Ijzertijd

De vijfde lezing werd verzorgd door Arjan Louwen. Arjan studeerde 'Prehistorie van Noordwest-Europa' aan de Universiteit Leiden. Na zijn afstuderen in 2010 heeft Arjan afwisselend gewerkt in de commerciële archeologie (Archol bv. Leiden) en voor de Universiteit Leiden als veldarcheoloog. Sinds 2012 werkt Arjan fulltime aan de Universiteit Leiden, eerst als docent en velddirecteur, later als promovendus. Arjan is gepromoveerd in 2021 aan de Universiteit van Leiden. Zijn promotieonderzoek draaide rond de begrafenispraktijken die verband houden met de urnenvelden in het Neder-Rijnbekken en de complexe relatie die destijds bestond tussen mensen, objecten en plaats.

(<15) vs 794 volwassenen (>15) = 26/74. Centraal begraven binnen ronde kringgreppels: 28 mannen vs 30 vrouwen (48/52) 30 kinderen vs 127 volwassenen (19/81). Begraven in urn 92 mannen vs 95 vrouwen (49/51) 124 kinderen vs 363 volwassenen (25/75). Let op de verhoudingen, dat komt in terug het aantal meegegeven objecten. Wapens blijken toch wel meer bij mannen voor te komen. Wat ook geconstateerd is het opdelen en samenvoegen van de doden. Al met al een inspirerende voordracht.

Arjan Louwen

Sluiting

Rond 17.00 uur sluit de voorzitter de studiedag af met dank aan alle betrokkenen.

CLOSE

Omgrachte huizen en kastelen

Verslag studiedag 03-04-2022

Verslag van de studiedag Omgrachte huizen en kastelen, gehouden in 't Vrijthof te Oirschot op 3 april 2022, georganiseerd door het Noord-Brabants Archeologisch Genootschap i.s.m. Brabants Heem.

Inleiding

Om 10.30u start de studiedag met een inleiding van de voorzitter Peter van Nistelrooij. Het bestuur van de Stichting Noord-Brabants archeologisch genootschap vond dat het weer eens tijd werd om de nieuwe ontwikkelingen in het onderzoek naar omgrachte voorname huizen en kastelen te behandelen. Het was al een hele tijd stil rondom dit onderwerp. We hadden een interessant programma in elkaar gezet en direct na het versturen van de uitnodiging naar onze NBAG-vrienden, een telefoontje van Patrick Timmermans van Erfgoed Brabant. Ze hadden toevallig een thema nummer in het tijdschrift In Brabant gemaakt over de Brabantse Kastelen! Graag wilde hij aan alle deelnemers van de studiedag, die geen In Brabant ontvangen, een exemplaar aanbieden. De aanwezigen konden het zeer waarderen want alle exemplaren zijn meegenomen! Een dag later weer een verzoek, nu van de gemeente Rotterdam de afdeling archeologie (BOOR). Ze hadden in die week een nieuwsbrief gepubliceerd, toevallig met soortgelijk thema maar dan regiogericht: 'Kastelen in Rotterdam en omgeving'. Een fraai overzicht van alle tot nu toe bekende 'Kastelen' in die regio. De vraag was of men aan de studiedagdeelnemers een exemplaar van de nieuwsbrief mocht aanbieden. Heel toevallig allemaal en toch logisch want kastelen en voorname huizen blijven interessant en het onderwerp komt regelmatig terug in het nieuws.

Het thema van de studiedag was; Omgrachte huizen en kastelen. Kastelen spreken erg tot de verbeelding maar niet alle kastelen waren even groot en indrukwekkend. Lagere adel en herenboeren bewoonden zogenaamde 'moated sites', stenen huizen omringd met een gracht maar verder nauwelijks verdedigbaar. De laatste jaren zijn diverse van dergelijke moated sites opgegraven. Ook onderzoeken aan grotere kastelen hebben de laatste tijd tot nieuwe inzichten geleid zoals bij de kasteel van Wouw en het kasteel van Oss. Door archiefonderzoek in combinaties met vondsten komen we steeds meer te weten over het dagelijks leven van de bewoners. In totaal waren er 60 deelnemers aanwezig.

Omgrachte huizingen (moated sites) in en rond Tilburg

De eerste lezing werd verzorgd door Bas Aarts. Denk je aan Brabantse kastelen dan valt al snel de naam van Bas Aarts. Bas is voorzitter van de Vereniging Vrienden van Brabantse Kastelen en voorzitter van de Nederlandse Kastelenstudiegroep. Tevens is Bas zelfstandig onderzoeker bij de Vrije Universiteit Brussel. Bas Aarts is redacteur van het tijdschrift 'Het Brabants kasteel' en in dit tijdschrift is eerder uitgebreid aandacht besteedt aan omgrachte Huizingen, ook wel "moated sites" genoemd. Bas behandelde uitgebreid het begrip 'moated sites', zoals dat vanuit de archeologie van de Middeleeuwen tot ons is gekomen. En welke interpretaties vanuit het kastelenonderzoek gebruikt worden. De namen van Hans Jansen en Hoek worden genoemd. Hans Jansen heeft met zijn kastelen kennis over de woonplaatsen een indeling opgezet. Gebaseerd op de (on)verdedigbaarheid, gracht afmetingen, omvang, funderingsbreedte en andere specifieke zaken. Bas behandelde de zeer verschillende voorbeelden uit Tilburg en directe omgeving, die laten zien dat dit elitair gebouwtype zich in allerlei vormen kon manifesteren en dat ook de sociale achtergrond van de opdrachtgevers niet eenduidig te vangen is. Vele voorbeelden kwamen ter sprake zoals: Ter Borch uit Oisterwijk, is nu nog op de NH kaarten fraai zichtbaar. Het kasteel van Loon op Zand en het kasteel van Tilburg en Huize Moerenburg. In Hilvarenbeek stond De Dekanij en in Diessen De Pastorij, allemaal fraaie huizen. Los van alle verscheidenheid lijkt de enige constante factor de omgrachting te zijn geweest, die de gewenste status van het bouwwerk voor iedereen duidelijk moest maken. De conclusie is dat moated sites verwant zijn aan kastelen, van niet-heerlijke omgrachte boerderijen tot omgrachte woonplaatsen voor adel en clerus, zeer divers van vormgeving en plattegrond: van coulissenkastelen tot 'stenen kamers', ze komen voor in de 14de tot 17de eeuw en zijn een statusbevestiging voor lage adel, rijke burgers, voorname clerus. De beste term die gebruikt kan worden is: 'omgrachte huizingen'. Wat een bijzondere wetenwaardigheid in de lezing naar voren kwam is dat een wal in West Vlaanderen een gracht is en geen wal is zoals wij die in Nederland kennen!

Bas Aarts

Archeologisch onderzoek naar de Hongerenburg, een moated site bij Vlijmen (gemeente Heusden)

De tweede spreker was Jeroen Flamman. Jeroen is senior KNA Archeoloog en werkzaam bij Vestigia. Vestigia is in 2000 opgericht. Sinds 2019 zijn Wilfried Hessing en Jeroen Flamman als directie verantwoordelijk voor de bedrijfsvoering en zorgen voor de dagelijkse aansturing.

De Hongerenburg bij Vlijmen is te omschrijven als een echte moated site. Een voorname omgrachte woning. Na ruim 70 jaar historisch onderzoek en ruim 10 jaar archeologisch vooronderzoek werden in de periode maart tot mei 2019 de resten van de Hongerenburg in Vlijmen dan toch eindelijk archeologisch onderzocht. Na diverse vooronderzoeken met boringen, proefsleuven en geofysisch onderzoek (ArcheoPro in 2018) over een oppervlak van 6 ha is een stuk van bijna 1 ha opgegraven. Diverse leden van de Heemkundekring Onsenoort uit Heusden hebben de afgelopen jaren veel informatie over de bezitters (en ook mogelijke bewoners) van het complex in beeld gebracht. Zo varieert de schrijfwijze van de kasteelnaam waardoor zelfs nu af en toe nog verschillende namen opduiken. In de historische bronnen wordt het complex de Hongerenburg in de 14e en 15e eeuw omschreven als "vier morgen land metter woninghe daarop staande, leggende in de ambacht van Vlimen". In de 17e eeuw wordt geschreven over "vier morgen landts … met de plaatse daar eertijdts 't Huis ende Hoff met de woninge plag te staan ende met heuren graften ende cingelen daartoe behoorende nu is gelegen in den Banne van Vlijmen in Cavelinge…". Hierdoor is een historisch kader ontstaan dat met het archeologisch onderzoek verder is ingevuld.

Bij de opgravingen werden diverse muurresten met een variërende zwaarte aangetroffen. Het onderzochte deel van de Hongerenburg beslaat een terrein van ongeveer 100 bij 50 meter. Op dit deel stond een versterkte woontoren met een vloeroppervlak van circa 7,5 bij 11 meter en met muurwerk van ruim 2 meter dik, gepositioneerd op 'eilandje'. Daarnaast een woonblok met een vloeroppervlak van ongeveer 8,5 bij 19,5 meter, het muurwerk was ca. 0,8 meter dik en gepositioneerd ten zuiden van de woontoren. Om het hele complex liep een gracht, van ca. 5 meter breed en 1,5 - 2 meter diep, met aan de zuidkant een hofmuur van circa 80 meter lengte met een muurdikte ca. 0,5 meter die alleen langs zuidzijde aanwezig was. Ten zuiden van het complex lag een pad met daarlangs nog een tweede brede watergang. De gebouwen en muren binnen het complex lijken vanaf de 14e eeuw in de loop van de tijd te zijn ontwikkeld tot de samenstelling die nu is opgegraven. Op basis van de vondsten lijkt het einde te liggen in het laatste kwart van de 16e eeuw. Het complex lijkt vrij abrupt te zijn verlaten en in de eeuw daarna te zijn ontmanteld. Door de natte context zijn diverse bouwmaterialen goed bewaard gebleven zoals; houten luiken en kozijnen, glas in lood ramen, dakleien en omgevallen muren. Jeroen toonde zeer mooie en duidelijk afbeeldingen van deze materialen. Daarnaast zijn er binnen de vondsten ook opmerkelijke en bijzondere vondsten die de aandacht vestigen op de relaties die de bezitters van de Hongerenburg met andere steden in de 16e eeuw hadden. Met name een bijzondere vondst van een tafelglas(schertsglas) en ander tafelservies en keukengerei wijzen op het houden van maaltijden voor grote gezelschappen. Heel nauwkeurig kon de herkomst van het schertsglas (er zijn maar 6 exemplaren in de wereld bekend) het zogenaamde Filigrana' of 'Façon-de-Venise' glas worden herleidt. De eigenaresse was een voormalig bewoner van de Hongerenburg, Sara van Malsen. Het is in Antwerpen gemaakt door een Italiaanse glasblazer. Datering: ca. 1550-1575. Sara van Malsen is in 1565 getrouwd en het glas zou best een huwelijkscadeau kunnen zijn geweest.

Hongerenburg bijzonder scherts glas vergelijkbaar exemplaar uit Londen

Jeroen Flamman

Huys tot Osse, het kasteel van Oss terug gevonden

De derde lezing werd verzorgd door Hans Pennings. Als trouwe bezoeker van de NBAG studiedagen is het bijzonder dat Hans nu een van de sprekers was. En niet zomaar een, Hans heeft hoogst persoonlijk zelf een kasteel ontdekt. Dat kunnen niet veel mensen na vertellen. Hans, van beroep archivaris, heeft in vele archieven gegevens over het Osse kasteel opgespoord. De deelnemers van de studiedag zagen een uitstekende PowerPoint presentatie die goed en gedetailleerd de verschillende facetten van het Osse kasteel lieten zien. Vanuit het archeologisch onderzoek en reconstructie naar de historische gegevens, waar stamboomonderzoek naar de bewoners een belangrijke kennis bron is, naar de relatie van het kasteel met zijn omgeving om uiteindelijk bij de 3D reconstructie uit te komen.

Op 5 mei 1994 gaf het Osse bodemarchief een lang bewaard gebleven geheim prijs. In een bouwput ten behoeve van een winkel- en appartementencomplex werden op 2 meter diepte de funderingsrestanten aangetroffen van een bakstenen hoektoren met aangrenzend muurwerk. Dankzij de welwillende medewerking van het bouwbedrijf en de gemeente Oss kon een archeologisch onderzoek worden gestart. De Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek werd verwittigd en de Archeologische Dienst van de gemeente 's-Hertogenbosch werd bereid gevonden een professioneel onderzoek uit te voeren. Dezelfde dag al werd geconcludeerd dat het om de restanten van een kasteel zou moeten gaan en al snel werd een link gelegd met het in 14e-eeuwse bronnen bekende 'huys tot Osse'. De site bevindt zich op het huidige Burchtplein aan de Eikenboomgaard aan de noordzijde van de Osse binnenstad. In 1994 stond het terrein bekend als 'Oude Werf' aangezien de Osse gemeentewerf er jaren gevestigd was.

Gedurende het onderzoek werden de funderingsresten blootgelegd van een 23,5 meter lange muur met aan de noordzijde een hoektoren en aan de zuidzijde de aanzet van een vergelijkbare toren. Aan de binnenzijde van de muur werden op gelijkmatige afstand bakstenen poeren gevonden, die geïnterpreteerd konden worden als basementen voor spaarbogen ten behoeve van een weergang. Aan de noord- en zuidzijde bleek het muurwerk zich in westelijke richting voort te zetten buiten de bouwput. Dat deel van het terrein maakte echter geen onderdeel uit van het plangebied en werd dus niet opgegraven. De aangetroffen bastenen hadden een formaat van 0,27/0,28 x 12 x 6. Mede op grond van het aangetroffen aardewerk kon de aanleg van de site worden gedateerd op 1325-1375. Op basis van het aardewerk kon geconcludeerd worden dat de site in de eerste helft van de 15e eeuw verlaten werd. In de profielwand werd de aanzet gevonden van een hoger gelegen funderingsrestant en aan de noordzijde werd het restant aangetroffen van een gootje. Het bouwwerk bleek omgeven te zijn door een circa 10 meter brede gracht, die aan de zuidzijde een breedte had van 7 meter. De zuidelijke gracht werd aan de stadszijde begrensd door een kademuur. Hiervan werden de funderingsresten aangetroffen. Deze kademuur bleek aan de oostzijde het verloop van de kasteelgracht te volgen. Midden in de gracht werd aan alle zijden een paalzetting aangetroffen met aangepunte palen. Het hout hiervan was tot aan grondwaterniveau bewaard gebleven. Het hout is niet gedateerd. Gedurende het onderzoek kon geconcludeerd worden dat het zuidelijk grachtdeel aan het einde van de 14e eeuw als stadsgracht werd opgenomen in de stadsomwalling. De overige grachtdelen werden in het eerste helft van de 15e eeuw gedempt.

In februari 1995 werd een gecombineerd weerstands- en booronderzoek op het terrein uitgevoerd om de grootte van het totale bouwwerk inclusief grachten te bepalen. Hieruit bleek dat het kasteelterrein een omvang had van 23,5 x 40 meter, inclusief grachten 40,5 x 50 meter. Door de lokale archeologen werd een aanvullend booronderzoek uitgevoerd op het terrein ten zuiden van het aangetroffen kasteel tot aan de Eikenboomgaard. Daarbij werd in enkele boringen baksteenpuin aangetroffen. Ter plaatse van een knik in de stadsgracht direct aansluitend op de kasteelgracht werd een proefgat gemaakt, waarbij onderin funderingsrestanten werden aangetroffen. hij een lakenhal, het gewandhuis, waar het laken uit het Maasland werd gekeurd en verhandeld. Daarnaast had hij in Oss een oliemolen met dwangrecht. Zijn zoon Godevaart II richtte in Oss de Tafel van de Heilige Geest (Armentafel) op. In 1345 werd hij leenman van de hertog van Brabant voor de visserij in de Oude Maas. In hetzelfde jaar liet Godevaart een kapel bouwen aan de plaatselijke parochiekerk, waar hij een Onze Lieve Vrouwe-altaar stichtte, een gelijknamige broederschap oprichtte en het collatierecht verkreeg van de abt van Echternacht. In 1357 stichtte hij er een tweede altaar. In 1348 werden aan Godevaart II diens rechten op de lakenhal, de oliemolen en het dwangrecht bevestigd door zijn neef Alard van Os, die rentmeester was van de hertog van Brabant. Tussen 1357 en 1361 verkreeg Godevaart II, die schildknaap was, de ridderslag. Zijn oom Herman van Os, ridder, had een belangrijke functie aan het hertogelijk hof in Brussel en had in Brabant diverse belangrijke bezittingen. In 1334 had hij zich in de slag van Ten Nelleken in Lennik verdienstelijk gemaakt in een militair treffen tussen Vlamingen en Brabanders. Dat voorval is beschreven in de Brabantse Yeesten van Jan van Boendale: 'ende van Osse mijn heer Herman, die grote dinc daer ghewan.' Godevaarts' neef Alard van Os, zoon van ridder Alard, was proost van de Sint Pieterskerk in Leuven en jarenlang rentmeester van de hertog van Brabant. Hij had onder meer bezittingen in Lillo en Brussel en in Oss, Heesch, Nistelrode en Berghem verkreeg hij voor zijn korenmolen het wind- en dwangrecht. Marcelis II van Oss was jarenlang schepen van de stad 's-Hertogenbosch en bezat als leenman van Herlaer het kasteel de Grote Ruwenberg in Sint-Michielsgestel. Voorburcht en hoofdburcht.

Uit de archiefbronnen is gebleken dat de vermeldingen van het kasteel doorlopen tot het najaar van 1612. Toen bleek het laatste restant afgebroken te zijn. Een deel van het kasteelcomplex is bij de aanleg van de stadsomwalling binnen de stadsvest opgenomen. Dat blijkt de hoofdburcht te zijn. Het deel dat buiten de stadsvest is komen te liggen en in de 15e eeuw buiten gebruik raakt is de voorburcht. Reconstructie en publicatie. Op basis van de bevindingen van het archeologisch onderzoek en het onderzoek in de archiefbronnen is een reconstructie van het kasteel gemaakt. Aanleiding hiervoor vormde een nieuwe publicatie over het kasteel in de historische reeks 'Ossensia', geïnitieerd door de bekende Osse archivaris Jan Cunen, waarvan tussen 1936 en 1940 negen delen verschenen. Nu is deel 10 verschenen: Paul Spanjaard, 'Huys tot Osse'. Het kasteel van Oss teruggevonden. Ossensia. Een serie over de geschiedenis van Oss, aflevering 10 (Oss 2021).

Perspectief vogelvlucht Kasteel van Oss

Hans Pennings

De Burght in Geldrop. Een bestaand kasteel in Geldrop en een niet meer bestaande burcht.

Na de lunch werd de vierde lezing verzorgd Jan Broertjes. Jan is oud voorzitter van de sectie archeologie en is nu penningmeester van het NBAG. Jan is erg betrokken en actief in de regio Geldrop. Hij sprak namens Heemkundekring Heeze-Leende-Zesgehuchten. In het exemplaar van IN Brabant is een artikel gewijd over Kasteel Geldrop. De lezing is een mooie aanvulling op het artikel.

Geldrop had in de veertiende eeuw twee versterkte huizen, De Burght en Het Kasteel. Daar waren de eerste heren van Geldrop gehuisvest. Ten noorden van het dorp lag aan de Kleine Dommel het huis van Jan, de Heer van Geldrop, dat we verder in deze tekst aan zullen duiden als het Kasteel. Ten zuiden van het dorp lag De Burght of die Borch. De Burght bevond zich ongeveer op het einde van het huidige Burghtstraatje. Vermoedelijk was de Burght het oudste kasteel van Geldrop. Het grondgebied van de Burght grensde aan een dode tak van de rivier de Kleine Dommel. Vanuit de Kleine Heuvel liep een weg langs het goed Ten Bogaarde als een dijk naar de Burght. Het complex was met grachten en palissaden omgeven. Het bestond uit een poortgebouw, bijgebouwen en een zogenoemd hooghuis. Dit hooghuis, een uit twee verdiepingen bestaand woongedeelte, was eveneens van een gracht voorzien. Rondom de Burght lagen enkele landerijen, die in het oosten grensden aan een oude tak van de Dommel, die in de 17de eeuw verzandde.

Tot 1393 woonde daar Hendrik van Geldrop, een bastaardzoon van Jan, de Heer van Geldrop en kanunnik te Oirschot. Hendrik van Geldrop was verwant aan de heren van Geldrop. Deze heer van "Gheldorp" was tevens pastoor. De Burght heeft hij vermoedelijk gekregen van zijn vader. De Burght werd in 1461 verkocht door Bernt van Geldrop. Het goed werd omschreven als een huis, hofstad en hof met landen, beemden, weiden en dijken en grachten, geheten "die Borch". De oudst bekende akte over het slotje de Burght oftewel die Borch te Geldrop stamt uit 1394 en komt uit het Bosch' Protocol. Hierin lezen we: "Heer Henrick van Gheldorp, kanunnik te Oerscot, verkoopt aan Aecht, vrouw van Zegher Janss. van Gheldarp, de woning (of 't slotje) genaamd die Borch, hof, akker twee strepen land de Wyerbeemt en andere erven in de parochie van Gheldorp tussen G‹›yart Gobbens s. en Wauter van Berze en strekkende van die Aa tot Aleyt Braechusen. Dit goed is vri j van cijns, bede en scattinge van de heer Van Gheldrop". In 1670 wordt over de Burght bericht: "Tot Geldrop aen de suyde syde heeft noch gheweest een fray viercant slootken oft weenhuys rontom int water ende playsant ghelegen met dreven ende hoven dan is nu geheel vervallen, waer eertijdts ghewoont hebben Heeren Hendrik van Geldrop ende Seger van Geldrop, persoonen van Geldrop eer het personaet was aen het Duyts ordre, is daer naer door de Heeren van Geldrop die dat toequamen ghegheven aan particuliere". Het landgoed was in de 16de en 17de eeuw in handen van de families Pompen en Bluijssen. In de jaren 40 van de vorige eeuw waren op het terrein nog muurresten te zien. Nu is er van de Burght bovengronds niets meer bewaard gebleven. De Burght was vermoedelijk ouder dan het kasteel in Geldrop.

Op de kadasterkaart van Geldrop uit 1832 kunnen we nog iets terugvinden van de Burght, maar op een kaart uit 1873 is dit niet meer het geval. Echter op kaart 691 van de Grote Historische Atlas van Noord-Brabant, verkend in 1897, zijn op de locatie van De Burght nog wel enkele resten van bebouwing te zien. Tot frustratie van Jan Broertjes is het archeologisch onderzoek rommelig en slecht uitgevoerd. Na een booronderzoek op het terrein, waarin geen aanwijzingen werden gevonden van archeologische resten, werd het terrein vrijgegeven voor bebouwing. Omdat dit onderzoek volgens de Werkgroep Archeologie van de Heemkundekring onvoldoende was werd op haar aandringen een nieuw onderzoek gestart. Dit resulteerde in een eerste onderzoek door middel van een tweetal proefsleuven. In deze proefsleuven is de buitengracht, waarvan de breedte ongeveer 5,5 m bedraagt, twee keer aangesneden en mogelijk ook de binnengracht een keer. De breedte van de binnengracht is mogelijk ongeveer 4 m. In de binnenzijde van de gracht zijn de resten van een houten beschoeiing aangetroffen in de vorm van planken en palen. Helaas zeer weinig betrokkenheid en welwillendheid van de verstoorder waardoor het archeologisch onderzoek (te) slechts summier is uitgevoerd. Later is er nog een tweede onderzoek uitgevoerd waarvan het definitieve rapport binnenkort klaar is.

Jan Broertjes

Kasteel Wouw! Archeologisch onderzoek van een bijzonder kasteelcomplex in de gemeente Roosendaal.

De vijfde lezing werd verzorgd door Marco Vermunt. Marco is gemeentelijk archeoloog van Bergen op Zoom en is daar ook geboren. Marco is al meer dan 27 jaar actief als archeoloog in de gemeente Berg op Zoom en onder zijn leiding zijn er in samenwerking met onder andere de archeologische Stichting In den Scherminckel vele opgravingen uitgevoerd. Mede door zijn werkzaamheden heeft hij mede West Noord-Brabant archeologisch gezien op de kaart gezet. Het Kasteel van Wouw ligt in het werkgebied van Marco en heeft een lange en zeer bewogen geschiedenis achter de rug.

Het kasteelterrein in Wouw, gelegen tussen Roosendaal en Bergen op Zoom, is een archeologisch rijksmonument. Al in 1934 al werd de ronde burcht archeologisch onderzocht. Marco liet fraaie oude afbeeldingen zien. Ondanks de inrichting als landschapsparkje in 1997 had het terrein weinig uitstraling en bleef het bij velen volkomen onbekend. Vooronderzoek door middel van boringen in 2006-2007, grondradar en weerstandsmetingen en archiefonderzoek leidde tot de publicatie van een boek in 2012. Het kasteel kreeg steeds meer aandacht. Tegelijk waren er grote zorgen over de fysieke bescherming van de funderingen en over de verdroging van het beekdal waarin het kasteel gebouwd was. Direct onder de graszoden waren de funderingsresten aanwezig! Dit leidde tot een meerjarig onderzoeksproject, dat inzicht moest geven in de verspreiding van de archeologische sporen en de mate waarin deze bedreigd werden. Dat ging van start in 2016 en zou de basis vormen voor een groot herinrichtingsplan, een initiatief van de gemeente, het Waterschap, de provincie en de Stichting Kasteel van Wouw, dat enerzijds de resten beter moest beschermen en anderzijds de beleving van het monument moest vergroten. Tijdens de opgravingen werden de funderingen van de ronde burcht uit de late 13de eeuw blootgelegd. Deze bleek vooraf gegaan door een ronde houten structuur uit de 11de eeuw waarvan de functie nog steeds niet duidelijk is. Op een afbeelding was de bijzondere structuur te zien, deze bestond uit een ring van houten palen, keurig netjes naast elkaar geplaatst in een ring. Ook Marco putte uit de gegevens van het stamboomonderzoek om de verschillende fases van de bebouwing beter uit te leggen.

Plattegrond kasteel Wouw in volle glorie eind 15e eeuw

De stenen burcht uit de 13e eeuw had een dubbele omgrachting met een kleine voorbucht met visvijver. In de loop van de 14de eeuw vonden er veel verbouwingen plaats. De grootste ingreep was echter op het einde van de 15de eeuw, toen de burcht werd omgeven door een systeem van aarden wallen en stenen hoektorens en poorten. Deze kasteelfortificatie was inclusief de grachten 5,5 hectare groot en diende als hoofdverblijf voor Jan III van Glymes, heer van Bergen op Zoom. Nadat het complex beurtelings in Spaanse en Staatse handen was gekomen, werd het in 1622 'neutraal gesteld' door het afgraven van de wallen. Dat was het begin van een geleidelijke afbraak, die in 1911 voltooid werd.

Kasteel Wouw huidige situatie

Marco Vermunt

Kasteel Bokhoven (gemeente 's-Hertogenbosch)

Na een korte pauze werd de zesde lezing verzorgd door Ronald van Genabeek. Ronald studeerde pre- en protohistorie aan de Universiteit van Amsterdam waarbij hij zich specialiseerde op de middeleeuwen. Sinds 2007 is hij als gemeentelijk archeoloog werkzaam bij de Gemeente 's-Hertogenbosch. Ronald is lid van het NBAG bestuur.

Net ten noorden van 's-Hertogenbosch ligt het dorpje Bokhoven. Lange tijd vormde het een zelfstandige heerlijkheid die gunstig gelegen was aan de Maas. Bokhoven was een enclave in een door Holland en Brabant gedomineerd gebied. In 1365 kwam de heerlijkheid Bokhoven in handen van Jan Oem van Arkel, familie van de Luikse Bisschop. Vanaf ongeveer 1375 bouwde deze Jan Oem van Arkel een nieuw kasteel. De heer van Bokhoven bewoonde een kasteel waarvan de resten, achter een modern huis, nog herkenbaar zijn. Het kasteel kwam exact 350 jaar geleden aan zijn einde toen de Fransen het hebben opgeblazen. Uiteindelijk bleef alleen een deel van de voorburcht bewaard. Over het kasteel zijn we redelijk goed geïnformeerd dankzij enkele opgravingen die zowel op de hoofdburcht als de voorburcht uitgevoerd. De resten zijn in de jaren '80 deels opgegraven. Daarbij kwamen niet alleen de funderingen tevoorschijn maar ook een grote hoeveelheid vondstmateriaal die veel vertelt over het dagelijks leven op het kasteel en de status van de bewoners. De hoofdburcht is gebouwd in derde kwart van de 14de eeuw. Het was een compact zaaltorenkasteel. Van de belegering in 1498 door Karel III hertog van Gelre zijn wellicht enkele stenen kogels teruggevonden. Onderzoek van de gracht gaf veel bouwelementen prijs die getuigen van de rijke uitstraling van het complex. Ronald toonde vele fraaie metalen en aardewerk vondsten zoals een vleesvork, draagring van een tas, een pelgrim insigne en een heuse gouden muntschat uit het begin 17de eeuw. Ook een bijzonder fraai kalkstenen beeldhouwwerk van kort na 1500 toen het kasteel een deel van haar militaire functie was kwijt geraakt en werd verfraaid volgens de laatste mode. Na de verwoesting van het kasteel door de Fransen blijft het grotendeels een ruïne en bleef alleen de voorburcht tot 1794 bewoond.

Kasteel Bokhoven

De ommuring van deze voorburcht en het bijbehorende poortgebouw domineren nog steeds het straatbeeld in het centrum van Bokhoven. Uit de gracht kwam een belangrijk kalkstenen bouwfragment dat mogelijk de bekroning van een toegang heeft gevormd. Het beeldhouwwerk is van uitzonderlijke kwaliteit en er zijn aanwijzingen dat dit vervaardigd is door één van de steenhouwers die ook beeldhouwwerk voor de Sint-Janskathedraal heeft vervaardigd. Het beeld toont een griffioen (?) als schilddrager. Het wapen is een gekroond accoladeschild dat doorsneden is en voorzien van een barensteel met drie hangers. Het wapen is vermoedelijk afkomstig van Cornelia (van) Harff, Vrouwe van Bokhoven. Wat nog te zien is van de rijke historie van kasteel Bokhoven is een bijzonder mooi grafmonument dat u kunt vinden in het kerkje te plaatste. Het grafmonument werd in 1649 in opdracht van Engelbert II van Immerseeldoor Artus Quellinus gemaakt voor hem en zijn vrouw Hélène de Montmorency.

Ronald van Genabeek

Smaak op stand. Tafelrestjes van de Bredase Nassaus (1530-1540)

De zevende en laatste lezing wordt verzorgd door Theo de Jong. Theo is archeoloog bij de gemeente Eindhoven en de gemeente Helmond. Theo is behalve veldarcheoloog een specialist in dierlijke archeologische resten. De relatie van de dierlijke resten met de omgeving waarin ze gevonden zijn en tijd dat deze restanten dieren waren blijven Theo boeien. Inmiddels heeft Theo honderd duizenden botten in zijn handen gehad en is zeer ervaren in het determineren van botten, een echte wandelende encyclopedie.

Theo: Het is mij een genoegen u uit te nodigen om deel te nemen aan een feestelijk banket, met als gastheer graaf Hendrik III van Nassau. Weliswaar is deze feestelijke maaltijd al zo'n 460 jaar achter de kiezen, maar zelfs de restjes zijn nog om bij te watertanden.

Tijdens de opgraving bij het kasteel van Breda (1992) werd een stortkoker aangetroffen Deze was opgevuld met puin en afval. Het bleek dat deze in een korte tijdspanne gevuld was. Vele honderden aardwerkscherven werden gedetermineerd zoals kookpotten, schalen en drinkkannen, datering circa 1500-1550. Tijdens het zeven van de vondstrijke lagen kwamen ook vele skeletresten tevoorschijn. Niet alleen konden dankzij gunstige conserverings-omstandigheden duizenden resten worden verzameld maar ook de samenstelling van de diersoorten was opvallend. Met behulp van schilderijen met keuken tafrelen waarop allerlei wildgerechten en de dieren te zien waren vertelde Theo met hulp van overzichtslijsten wat er in dei tijd gegeten werd. Ook menulijsten uit die tijd zijn bekend. Enorme aantallen zoals bij een Doopfeest van Maria dochter van Willem van Oranje en Anna van Egmond op 12 december 1553: 4 kalveren, 30 lamsbouten, 6 herten, 6 hazen, 60 konijnen, 11 Mainzer hammen en 33 Westfaalse hammen. Vis: 3 forellen, 50 forellenpasteien, 8 forellen in roomsaus, 89 gerookte tongen, 1100 rivierkreeften. Gevogelte 200 kippen, 92 kapoenen, 74 eenden, 101 trapganzen, 26 roerdompen, 3 reigers, 15 zwanen, 18 pauwen, 51 houtsnippen, 163 patrijzen, 362 plevieren, 198 wintertalingen, 26 kalkoense hennen, 35 fazanten en 6 korhoenders. Het gevogelte werd in belangrijke mate door knobbelzwaan, patrijs en goudplevier vertegenwoordigd. Opmerkelijke snijsporen zijn te vinden bij de knobbelzwaan. Van deze vogelsoort zijn meer dan duizend resten gevonden, afkomstig van (tenminste) acht individuen. Alle skeletdelen zijn aanwezig behalve de vleugelbotten ellepijp, spaakbeen en middenhandsbeen met vingerkootjes. Snijsporen en breuken op het opperarmbeen bewijzen het verwijderen van dit deel van de vleugel, waarmee mogelijk sier werd gemaakt bij het opdienen van een 'zwanenpastei'. Wat ook opmerkelijk is dat 15 kalkoenen al in 1553 op het menu stonden. De kalkoen komt oorspronkelijk uit Midden-Amerika en dat was pas in 1492 door Columbus ontdekt!

Dankzij subsidies eco-archeologisch onderzoek van de Provincie Noord-Brabant konden archeo-zoölogische resten uit het erfgoeddepot van de gemeente Breda (opnieuw) worden bestudeerd. Daarmee komen de resten van het Bredase kasteel in nieuw daglicht. Door ze te vergelijken met andere bot-ensembles van hofhuizen, religieuze instellingen, gasthuis en burgercontexten blijkt hoe bijzonder de resten uit de stortkoker zijn. Wat uit de lezing naar voren kwam is dat de verschillen wat er op de eettafel staat bij het hof veel exotischer is, zoals de kalkoen, zwanen, zangvogels, herten, steur en rog. En bij burgers en het hof werden konijn, haas, varken, schaap/giet, koeien, kippen, haring en platvis. Wat Theo op het einde van zijn lezing nog benadrukte is het belang van vondstrijke contexten volledig en zorgvuldig verzamelen. Gesloten contexten en vondstcomplex goed dateren. Betrek ook de andere materiaalcategorieën en specialisten en benut bronnen: historisch, bouwhistorisch, iconografisch. Investeer tijd en geld in kansrijke contexten Vul onderzoeksvragen PvE aan bij evaluatierapport. Benut potentie en zorg voor kenniswinst Verbeter Malta-onderzoek.

Theo De Jong

Sluiting

Rond 17.00 uur sluit de voorzitter de studiedag af met dank aan alle betrokkenen.

CLOSE

Merovingers tussen hemel en aarde,
in het gebied tussen Maas en Schelde

Verslag studiedag 07-11-2021

Verslag van de studiedag Merovingers tussen hemel en aarde, in het gebied tussen Maas en Schelde, gehouden in 't Vrijthof te Oirschot op 7 november 2021, georganiseerd door het Noord-Brabants Archeologisch Genootschap i.s.m. Brabants Heem.

Inleiding

Om 10.15u start de studiedag met een inleiding van de voorzitter Peter van Nistelrooij. Zoals in de uitnodiging stond vermeld houdt het NBAG zich vanzelfsprekend aan de corona maatregelen. Covid-19 blijft een vervelend iets en je moet alert blijven. Het was spannend wat er dinsdag 2 november door demissionair minister president Rutte verteld ging worden. Welke coronamaatregelen zouden voor de studiedag gelden? Enfin de deelnemers werd om hun vaccinatiebewijs (QR-code of papieren bewijs) of een maximaal 24 uur oude negatieve corona test gevraagd. Het geheel is ordelijk verlopen. Corona heeft ons culturele leven de afgelopen twee jaar behoorlijk op z'n kop gezet. Onze laatste studiedag was op 3 november 2019! Twee jaar geleden! Een spreker van toen Elisabeth de Nes is vlak daarna bestuurslid van het genootschap geworden. De Merovingers die leefden in het gebied tussen Maas en Schelde waren het onderwerp van de studiedag. Er zijn in het gehele gebied interessante ontdekkingen gedaan. Het was daarom erg fijn dat Nederlandse en Belgische deskundigen bereid waren om hun kennis van de Merovingers te delen met de deelnemers. Door de aanwezige geïnteresseerden en sprekers uit België konden we spreken over een internationale studiedag. Verder was er dit keer een extraatje in de vorm van een catalogus, met dank aan Floor Teunissen van Manen en Mette Langbroek. In totaal waren er 103 deelnemers aan de studiedag.

Leven en dood binnen een rurale maatschappij in de Pagus Rien van de 4de tot 8ste eeuw.

De eerste lezing werd verzorgd door Rica Annaert. Rica is onderzoeker bij het bureau voor Vlaams Agentschap Onroerend Erfgoed. Als expert in vroegmiddeleeuwse grafarcheologie is ze ook betrokken bij het CRUMBEL-project, en dat staat voor Crematies, Urnen en Mobiliteit.

Nog niet zo lang geleden stonden de vroege middeleeuwen bekend als een duistere periode, ingeklemd tussen de florissante Romeinse periode en de Karolingische 'renaissance'. Na de val van het Romeinse Rijk zou er niets dan verval en duisternis geweest zijn. Barbaarse invallen en massamigraties uit Germaanse regio's zouden geleid hebben tot chaos, dood en vernieling waardoor de economie compleet ten onder ging. Tegenwoordig komen de vroege middeleeuwen gelukkig in een nieuw licht te staan. De interdisciplinaire studie van recent ontdekte grafvelden en de opgravingen van nederzettingssites dankzij de Malta-archeologie maken nieuwe verhalen mogelijk over de vroege middeleeuwen in Vlaanderen. Vooral de ontdekking van het vroegmiddeleeuwse grafveld te Broechem (prov. Antwerpen) gaf een nieuwe impuls aan het onderzoek (2001-2003 en 2007-2010). Niet alleen is dit grafveld het grootste dat tot nu toe opgegraven is in Vlaanderen, maar het biedt ook rijke en waardevolle perspectieven op nieuwe kennis. Er werden 513 graven aangetroffen waarvan 75 crematies, 435 inhumaties en 3 paarden graven. Datering 5de tot midden 7e eeuw.

Moderne opgravingstechnieken, aandacht voor conservering en interdisciplinaire verwerking waren immers nooit eerder toegepast op een dergelijke vindplaats. Vele prachtig gerestaureerde sieraden en bijzonder textiel werden door Rica gepresenteerd. De analyse van de graven, hun materiële cultuur en funeraire rituelen laten toe de identiteit, het socio-economische leven en ideologische opvattingen van deze gemeenschap te reconstrueren. Er is uit het onderzoek een goed beeld ontstaan van hoe de Merovingers eruit zagen en hoe ze leefden. Samen met de nieuwe opgravingsgegevens van nederzettingen in dezelfde regio, biedt het onderzoek nieuwe inzichten in de economische positie en de dynamiek van de rurale bevolking in de noordelijke periferie van het Frankische rijk. In plaats van een breuk met de Romeinse leefwereld, is er sprake van een continuïteit waarbij ook de handelsnetwerken gehandhaafd bleven. We kunnen vaststellen dat na de Romeinen er een afname is van de bevolking maar geen volledige leegloop. De Romeinse tradities leven voort. In de 5e en 6e eeuw een langzame toename van de bevolking vanuit het Germaanse gebied. Vanaf de 7e eeuw ontstaat er grootgrondbezit. In de 8e eeuw komt zeer traag het kersteningsproces op gang. De rurale bevolking uit onze perifeer gelegen regio's blijken een actieve speler te zijn geweest in de uitgebreide exchange-netwerken. Er zijn sieraden aangetroffen uit heel Europa maar ook uit het Midden-Oosten en India.

Overzicht opgraving Broechem

Sprekers Rica Annaert, Mette Langbroek en Frans Theuws

Rural Riches: een nieuwe visie op de uitwisseling van producten, in het bijzonder die van kralen, in de Merovingische samenleving.

De tweede spreker is Mette Langbroek. Mette is momenteel promovendus in het ERC-project Rural Riches op de Universiteit Leiden. Mette heeft samen met de volgende spreker Floor Teunissen van Manen ervoor gezorgd dat alle aanwezigen een fraaie catalogus ontvingen.

In het gebied dat nu de huidige Benelux is, worden in vrouwengraven uit de Merovingische periode (450-750) veel kralensets gevonden. De samenstelling van deze ensembles is gevarieerd: de meeste kralen zijn gemaakt van verschillende kleuren glas, maar ook kralen van barnsteen, amethist, bergkristal en meerschuim komen regelmatig voor. Veel van deze kralen werden niet lokaal vervaardigd, maar vonden hun oorsprong in het Nabije Oosten, het oostelijke Middellandse Zeegebied of het Baltische gebied. Omdat kralen waarschijnlijk 'meereisden' met andere uitwisselingsproducten biedt de studie van deze bijzondere vondstcategorie een geweldig potentieel om de uitwisseling van goederen in de Merovingische periode te bestuderen en daarmee de vroegmiddeleeuwse economie beter te begrijpen. Mette ging op interessante wijze in hoe en door wie de Merovingische kralen werden vergeven. Mette toonde een foto van de armste mensen uit India met dure sieraden op hun lijf. Het is niet altijd wat je denkt als je bijzondere sieraden aantreft in een graf. De top van de samenleving had contact met elkaar en via geschenken en uitwisseling van het reisgezelschap werden de kralen over grote gebieden verspreid. Dat kan, maar ook zonder top worden sieraden uitgewisseld. De 6e -eeuwse rurale bevolking maakte deel uit van hechte netwerken, die over grote afstand functioneerden. De Merovingische kralen circuleerden in alle sferen van uitwisseling. Ook uitwisseling van kralen in snoeren over de tijd heen naar andere werelden en weer terug. Kralen zijn heel bijzonder als je deze bestudeerd!

Kralen uit Uden

Een kraal uit Lent

De Pareltjes van Brabant: Een overzicht van Merovingische kralen uit Oost-Brabant

De derde lezing werd verzorgd door Floor Teunissen van Manen. Als afstudeeronderzoek van de opleiding Archeologie van de Saxion Hogeschool zijn door Floor Merovingische kralen onderzocht. Deze kralen zijn afkomstig uit zeven verschillende grafvelden uit Oost-Brabant, gelegen in Bergeijk, Dommelen, Geldrop, Veldhoven Meerveldhoven, Veldhoven Huysackers, Veldhoven Oeienbosdijk en Uden. Floor heeft de kralen in een catalogus beschreven. De kralen zijn onderzocht op materiaal, doorschijnendheid, type, productietechniek, kleur, decoratie, afmetingen, herkomst en inclusies in het glas. Indien mogelijk zijn de kralen fysiek onder een microscoop bekeken en gedetermineerd en anders met behulp van fotomateriaal of aan de hand van opgravings- documentatie. In totaal zijn er 1185 kralen onderzocht.

Het doel van het project was het onderzoeken van de verschillen en overeenkomsten in kralen tussen de grafvelden van het onderzoeksgebied. Aan de hand hiervan is geprobeerd om inzicht te krijgen in de materiële grafcultuur in de regio Oost Noord-Brabant. Met behulp van de dataset is een catalogus ontworpen. Deze catalogus dient als een introductie op vroegmiddeleeuwse kralen en laat de meest voorkomende typen gewonden glazen kralen uit de regio zien. Daarnaast is er een pagina voor verschillende productietechnieken gemaakt (getrokken kralen, geperforeerde kralen en mozaïek kralen) en een pagina voor barnsteenkralen. Omdat het grootste deel van de kralen uit de dataset uit gewonden glas bestaat (lokaal geproduceerd), ligt de focus vooral op de typen gewonden glazen kralen. Behalve als introductie op kralen is de catalogus ook ontworpen als determinatiehandleiding. Voor het bepalen van het type is gebruik gemaakt van de typologie van Vrielynck, Mathis en Pion. Dit is de meest recente typologie voor Merovingische kralen en deelt als enige kralen in op productietechniek. De gebruikte techniek kan de herkomst van een kraal bepalen. Wanneer de herkomst van een kraal bepaald wordt, kan er een handels- netwerk gereconstrueerd worden. Het komt voor dat kralen uit Europese graven geproduceerd zijn in het Nabije Oosten, Egypte of zelfs India en Japan.

Catalogus De pareltjes van Brabant

Een claim op het land, Merovingers op bronstijdgrafheuvels in Beerse (Provincie Antwerpen), site Krommenhof.

De vierde lezing werd verzorgd door Bart De Smaele van het Archeologisch studiebureau "Hembyse". Bart is afgestudeerd als archeoloog aan de Universiteit Gent in 2006. Bart heeft onder andere gewerkt bij de Archeologische Dienst Antwerpse Kempen en de Provincie Antwerpen.

In 2008 en 2009 deed de Archeologische dienst Antwerpse Kempen (AdAK) onderzoek op de verkaveling Krommenhof in Beerse (België). Daarbij kwamen onder meer de restanten van tien grafmonumenten, hoofdzakelijk uit de midden-bronstijd, aan het licht. In de Merovingische periode werden deze grafheuvels opnieuw in gebruik genomen. In en rond vier van deze monumenten werden in totaal zesendertig inhumaties bijgezet, waarvan zes in grote kamergraven. Vooral de vondsten uit de grafkamers laten toe om meer te weten te komen over de vroegmiddeleeuwse bewoners van de Krommenhof, maar ook uit de eenvoudige graven valt veel te leren. Ook hier weer prachtige vondsten zoals sieraden en gespen uit de 7de eeuw. De opgraving op de Krommenhof biedt ook aanwijzingen over hoe de Merovingische bewoners het landschap beleefden. De vraag waarom men koos om 'heidense' grafmonumenten uit de bronstijd te kiezen als laatste rustplaats, is/was een interessante. Het vermoeden is dat de Merovingers dachten dat het hun Romeinse voorouder graven waren. Bewoning uit de 8e eeuw met de typische rechthoekige plattegronden werd aangetroffen. De inhumaties graven hadden echter schaarse bijgaven.

Bart De Smaele

Bronstijd grafheuvels hergebruikt door de Merovingers

Een samenleving opbouwen: de kolonisatie en vroege bewoning in de Pagus Texandrië (500-650). Merovingische nederzettingen en meer specifiek over de kolonisatie van de Kempen in de 6de en vroege 7de eeuw aan de hand van grafvelden en nederzettingen

Na de lunch, de vijfde lezing, door professor Frans Theuws. Frans studeerde Geschiedenis en Provinciale Romeinse Archeologie aan de Universiteit van Nijmegen en Middeleeuwse Archeologie aan de Universiteit van Amsterdam. Officieel met pensioen, maar werd parttime herbenoemd om het door de ERC gefinancierde Project Rural Riches te leiden en hij blijft lesgeven over vroegmiddeleeuws Europa tot september 2022.

Op kundige en heldere wijze hield Frans de aandacht van de deelnemers erbij. Iedereen met enige interesse in de geschiedenis van Brabant heeft zeker gehoord van de pagus Texandrië. Maar, wat is dat? Een territorium? Een landstreek? Een groep mensen? Waarschijnlijk een moeilijk ontwarbare combinatie van identiteiten verbonden met een gebied en gerelateerd aan een groep mensen. We horen van de pagus Texandrië voor het eerst in de late 7de eeuw, maar archeologisch onderzoek laat zien dat er dan al bijna 200 jaar mensen wonen in het gebied waar die pagus gesitueerd was. In de ontwikkeling van de vroegmiddeleeuwse bewoning in Brabant lijken enkele algemene fasen te onderscheiden. De eerste fase is die van kolonisatie in de periode 500-650. Rond 500 verschijnen opnieuw bewoners in het gebied dat daarvoor een vrijwel verlaten streek was omdat in de laat-Romeinse tijd de bevolking verdwijnt. Opvallend is dat in West-Brabant de her-kolonisatie eerder op gang lijkt te komen vanuit de Schelde vallei dan die in Oost-Brabant vanuit de Maasvallei. In West-Brabant wijzen nieuwe nederzettingen en begravingen op een vestiging van kolonisten vanaf de late 5e eeuw.

In Oost-Brabant dateren de oudste Merovingische vondsten uit het midden van de 6de eeuw, de meeste grafvelden en nederzettingen lijken evenwel niet veel ouder dan het laatste kwart van de zesde eeuw. Alphen: c. 500, Uden: c. 550, Hoogeloon: c. 550?, Bergeijk: c. 580 (kan vroeger zijn), Lommel: c. 580?. Meerveldhoven: c. 590. De hele 6de eeuw door. Niet een éénmalige immigratiegolf, maar druppelsgewijze. Opvallend dat het gaat om héle kleine groepen: 1 tot 3-4 kernfamilies, c.15-20 personen maximaal. Deze kunnen niet op zichzelf bestaan. De grote vraag is hoe die nieuwe kolonisten een nieuwe samenleving opbouwen, welke relaties zij met elkaar aan gaan, welke identiteiten zij ontwikkelen, welke relaties zij onderhielden met het gebied van herkomst, hoe zij met het landschap omgaan, etc.

Voorlopige conclusies uit het nederzettingsonderzoek 6de eeuw is dat de nederzettingen zeer moeilijk te vinden zijn. Het zijn zeer kleine, rommelig georganiseerde nederzettingen. De graven met bijgaven verschaffen een veel 'luxueuzer' beeld. De tweede fase laten het ontstaan van nieuwe geclusterde nederzettingen zien. Naast nieuwe los gestructureerde nederzettingen en waarin de oude grafvelden worden opgegeven (c. 650 - 725/750). In de 7de eeuw een flinke toename aantal nederzettingen. Grotere differentiatie in nederzettingen dan voorheen aangenomen en de opkomst van centrale 'kern'-nederzettingen (waar later geïsoleerd in het landschap kerken staan). Tenslotte volgt een fase waarin nederzettingen van structuur veranderen (c. 725/750 - 850/900). Het toponiemen onderzoek laat veel namen zien die verwijzen naar een bos, beek/rivier zoals -lauha / -lo. Frans toonde hoe de huidige namen ontstaan zijn. Een voorbeeld: 500-550 - Kolonisatie - naam bos Hulislaum. 650- Centrale nederzetting - Naam nederzetting - Hulislaum. 950-1100 - Kerkstichting (parochie) - Naam parochie Hulsel. De lezing gaf een duidelijke aanvulling op de huidige algemene kennis van de Merovingers.

Plattegrond van het graf van een man uit c. 625 uit Uden met zwaard, sax, glazen vaatwerk, pot, met zilver ingelegde gordel en paardentuig en lans.

De vroegmiddeleeuwse nederzetting en het bijbehorende grafveld aan de Roggestraat in Herentals

De zesde spreker is Annelies de Raymaeker. Annelies is als Master in de archeologie opgeleid op Katholieke Universiteit Leuven en is nu zaakvoerder en erkend archeoloog bij Studiebureau Archeologie bvba in Tienen België.

Naar aanleiding van een geplande woonontwikkeling werd in de zomer van 2013 een vlakdekkend onderzoek uitgevoerd ter hoogte van de Roggestraat in Herentals (België). Annelies nam de deelnemers mee naar alle facetten van de opgraving. Aan de zuidkant van een projectgebied werd een dichte concentratie rechthoekige, oostwest georiënteerde sporen aangetroffen van een vroegmiddeleeuws grafveld, waarbij verscheidene interne oversnijdingen konden worden vastgesteld. In de vier aangelegde sleuven werden 123 sporen aangetroffen en geregistreerd. Vroegmiddeleeuwse graven met hun veelal talrijke bijgaven zijn een afspiegeling van het dagelijks leven van de mens in deze periode. Omdat de nederzettingssites uit deze periode zowel schaars als arm zijn en mogelijk niet steeds als dusdanig herkend worden, bieden de grafvelden vaak de enige informatie over de vroegmiddeleeuwse mens: materiële cultuur, identiteit, dodenritueel, politieke relaties, sociale status en genderbeleving. Het grafveld bestaat uit 34 graven, goed voor 37 individuen en wordt gedateerd in de 6de - 7de eeuw. Sporen van de nederzetting uit de vroege- en volle middeleeuwen met de daar uitgeoefende ambachten werden door Annalies nader toegelicht. Verder is er een huisplattegrond en een waterput uit de IJzertijd aangetroffen De nederzetting is langere tijd in gebruik gebleven met duidelijke bewoning in de Merovingische en Karolingische periode tot in de volle middeleeuwen. Interessant is zeker ook de voorloper uit de midden-ijzertijd en de aanwezigheid van twee loopgraven uit Wereldoorlog II.

Annelies de Raymaeker

Roggestraat in Herentals kralen in situ

Alphen Revisited Archeologische opgravingen in het Merovingisch grafveld Alphen (Provincie Noord-Brabant), Opgraving plangebied Alphen-Appelloods 2015

Na een korte pauze werd de laatste lezing van de studiedag verzorgd door Maurice Janssen. Maurice en Lieke van Diepen hebben SAGA Archeologie in het leven geroepen. Maurice Janssen is opgeleid aan de Katholieke Universiteit Leuven. Maurice is materialen specialist en senior KNA-archeoloog.

In het begin van 1950 kwam er bij de Rijksdienst voor Oudheidkundig Bodemonderzoek een telegram binnen uit Alphen: "Bij bouwwerken alhier op Frankisch grafveld gestoten. Kom onmiddellijk". Zo begon het allemaal: dit zijn de eerste regels uit een artikel over de ontdekkingen in Alphen. De noodkreet werd verstuurd in het kader van de bouw van een fruitloods. Tijdens de werkzaamheden werden namelijk "Merovingische potten en andere oudheden" aangetroffen. In oktober en november 2015 kreeg RAAP de mogelijkheid een deel van het reeds in de jaren '50 onderzochte grafveld opnieuw te onderzoeken, met verrassend resultaat. In totaal werden er ca. 42 graven aangetroffen. Een deel van deze graven komt reeds voor op de vlaktekeningen uit de jaren '50 en is destijds onderzocht, andere graven niet. In 2015 werd Plangebied Alphen-Appelloods opnieuw opgegraven. Maurice behandelde in zijn lezing eerst het onderzoek uit 1950-1951, met diverse nostalgische sheets. Vanzelfsprekend kwam pastoor Binck erin voor. Voorafgaand aan de opgraving 2015 heersten er diverse vragen. Hoe is het gesteld met de bewaringstoestand van de graven? En welke aanvullende inzichten zijn te verkrijgen op basis van het opnieuw bestuderen van het grafveld door middel van gravend onderzoek, bijvoorbeeld op het vlak van fasering of ruimtelijke relaties? En minstens zo belangrijk, hoe relateert het grafveld tot de omliggende bewoning en het grotere gebied?

Alle graven binnen de opgraving 2015, die niet in 1950 zijn onderzocht en die dieper bewaard zijn dan enkele centimeters, bevatten in wisselende hoeveelheden grafgiften en/of ornamenten op kleding. In graf 22-27 is een heropeningskuil vastgesteld, aangelegd door intacte kistdeksel zonder voorafgaande opvulling van de kist. In crematiegraf 34 zowel als overige oversnijdingen kunnen als heropening worden gezien. Vele fraaie vondsten zoals kralen, lansen, bijlen, pijlpunten, saxen, messen, riembeslag en divers aardewerk zijn geborgen. In graf 14 zijn gouden sieraden aangetroffen. Diverse vondsten wijzen op relatie met de Scheldevallei Broechem. Het aangetroffen aardewerk met radstempel versieringen heeft overeenkomsten met die uit het Nederrijn gebied, het gebied rondom Xanten en Kwaalburg.

Sprekers Floor Teunissen van Manen en Maurice Janssen

Alphen vondsten uit graf 14

Sluiting

Rond 16.30 uur sluit de voorzitter de studiedag af met dank aan alle betrokkenen.

CLOSE

Landelijke wonen
in prehistorisch en historisch Brabant

Verslag studiedag 03-11-2019

Verslag van de najaarsstudiedag: Landelijke wonen in prehistorisch en historisch Brabant. Recente en grootschalige archeologische onderzoeken in Noord-Brabant.

Inleiding

Om 10.15u start de studiedag met een inleiding van de voorzitter Peter van Nistelrooij. De studiedag behandelde in één dag tijd zeven grote archeologische onderzoeken. Dat was de aankondiging. Helaas is wegens ziekte één lezing vervallen en dat is; Romeinse bewoning in de Kempen. Landelijke wonen in Veldhoven, archeologisch onderzoek Huysackers, door Lucas Meurkens. In één dag tijd werden de aanwezigen op de hoogte gebracht van heel veel archeologisch werk. In de oude Brabantse bodem is zoveel te vinden en te onderzoeken zoals: De bronstijd bewoning in Alphen-Baarle, de IJzertijd bewoning in West Brabant, Romeinse bewoning in de Maasvallei bij Cuijk en in het dorpje Vinkel bij Den Bosch, Middeleeuwse bewoning in de Veldhoven. Maar ook bewoning uit de 16e en 17e eeuw op de Baronie op de Eikberg te Bavel en de landelijke bewoning in Midden-Brabant. Noord-Brabants provinciaal archeoloog Martin Meffert is de adviseur van het NBAG en goed op de hoogte van wat er allemaal, archeologisch gezien, gebeurt in Brabant. Deze studiedag is mede door zijn inzet georganiseerd. In totaal waren er 77 deelnemers aan de studiedag.

Bronstijd bewoning en begraving op het Dekzandeiland Alphen-Baarle, archeologisch onderzoek Randweg Baarle

De eerste lezing werd verzorgd door Cristian van der Linde. Cristian is als senior archeoloog werkzaam bij BAAC (Bouwhistorie, Archeologie, Architectuurhistorie en Cultuurhistorie) te 's-Hertogenbosch.

Alphen klinkt bij iedereen bekend in de oren door toedoen van Pastoor Willem Binck. Maar ook de aangetroffen archeologie in het tracé van de onlangs geopende randweg in Baarle heeft al aardig wat publiciteit gehad. Grootschalig onderzoek in het tracé van de onlangs geopende randweg in Baarle heeft een op het oog vrij kale set aan gebouwstructuren, grondsporen en begravingen opgeleverd uit de bronstijd. Na zorgvuldige beschouwing echter bestaat een uitgelezen kans om de bewoningsgeschiedenis van dit gebied onder de loep te nemen. Door de vondsten in te kaderen in regionaal onderzoek en daarbij de veel beter gekende grafheuvels uit deze periode te betrekken, kunnen we komen tot modellering van bewoning en begraving in het eerste deel van de midden-bronstijd (1800-1500 v.Chr.), een tot nu toe slecht gekende periode. In de lezing schetste Cristian een helder beeld van de huizenbouw en de inrichting van erven en nederzettingen. Ook de analyse van de gekozen gebouw constructies door de Bronstijd bewoners was heel goed en duidelijk te bevatten. De chronologie van de bronstijd bewoning, zoals ook elders in de wijdere regio, blijkt veel consistenter te zijn dan gedacht. De opgraving van het wegtracé vormt slechts een smalle corridor door het dekzandeiland van Alphen-Baarle. Dat hierin al zovele bronstijdresten zijn aangesneden, bevestigt nog maar eens de enorme archeologische waarde van dit Brabants-Antwerpse landschap.

NBAG studiedag 3 november

Cristian van der Linde

Landelijke bewoning in West-Brabant, IJzertijd nederzettingen te midden van het veen? Onderzoek Wouw-Roosendaal

De tweede spreker is Hendrik Uleners. Hendrik werkt ruim 10 jaar als archeoloog bij SOB Research en is ook een gecertificeerd archeoloog in Vlaanderen. SOB Research is voortgekomen uit de Stichting Oudheidkundig Bodemonderzoek Hoeksche Waard. SOB Research is in mei 1997 opgericht.

Op enkele vondstmeldingen na, zijn er in het hoger gelegen gebied tussen Nispen, Wouw en Roosendaal nog maar weinig tot geen vindplaatsen aangetroffen die ouder zijn dan de Late Middeleeuwen. Dit stelde het RCE rapport NAR 051 en tijdens de NBAG voorjaarsstudiedag 2017, synthetiserend onderzoek naar de bewoningsgeschiedenis van het westelijk Brabants zandgebied, aan de hand van gravend onderzoek tussen 1997 en 2013, duidelijk vast. Dit is niet omdat het gebied onbewoonbaar was, maar eerder te wijten aan een gebrek aan archeologisch onderzoek. Na 2013 hebben er echter drie onderzoeken plaatsgevonden die dit hiaat opvullen. Ter plaatse van Nispen aan de Essenseweg zijn er gebruiksvoorwerpen en plattegronden uit de IJzertijd en Romeinse Periode aangetroffen (2015-2016). Aan de Bulkstraat te Wouw zijn er nederzettingsterreinen uit de Midden en Late IJzertijd vastgesteld (2017-2019), ook is hier een zeldzaam fragment van een ovenrooster gevonden. Bij een Archeologische Begeleiding bij de aanleg van een drinkwater transportleiding tussen Wouw en Roosendaal zijn er eenentwintig (Late) IJzertijd nederzettingen en één midden-Romeinse vindplaats aangesneden (2016-2017). Dit laatste onderzoek was als het ware een lange proefsleuf door het landschap tussen Wouw en Roosendaal. Vermoedelijk is er permanente bewoning tussen 250 voor en 270 na Chr. geweest. De conclusies van de onderzoeken zijn o.a. dat tussen het veen en de te natte delen er intensieve bewoning in de Midden IJzertijd tot en met de midden-Romeinse Tijd is geweest en dat de bewoning zich bevond op de hoger gelegen delen van dit landschap; op de dekzandruggen en de flanken. De onderzoeken benadrukken en bevestigen dat dit gebied, omringd door natte veengronden en tot voor kort een 'blinde vlek', een hoge archeologische verwachting waarmaakt.

Hendrik Uleners

Bewoning vanaf de vroegste Romeinse periode tot in de laat-Romeinse tijd in de Maasvallei, onderzoek Cuijk-De Nielt

De derde lezing worden verzorgd door Diederik Habermehl. Diederik behandeld het archeologisch zeer rijk gebied in de Maasvallei.

De Nielt bij de gemeente Cuijk is een relatief hoog gelegen rivierduincomplex. Al duizenden jaren is het een aantrekkelijke plaats om te wonen. Middels een hoogte kaart werd door de spreker chronologisch de diverse bewoning getoond. Zie ook NAR 044. Vooral uit de Romeinse periode zijn er bijzondere zaken naar boven gekomen. Daardoor is een zogenaamde palimpsest ontstaan: een opeenstapeling (en vermenging) van sporen en vondsten uit de periode tussen het Mesolithicum en de Nieuwe Tijd. Anders dan veel prehistorische sporen zijn de Romeinse resten relatief goed bewaard gebleven. Al vroeg in de 1ste eeuw na Chr. groeide de nederzetting op De Nielt uit tot vier gelijktijdige erven (met huizen, spiekers en kuilen). De huizen waren gebouwd op de flanken van de rivierduinen. De toppen zelf waren in gebruik als akkers en in de natuurlijke laagtes zal het vee zijn geweid. Bij de huizen gaat het vooral om korte, tweeschepige constructies (type Alphen-Ekeren of varianten daarvan). Verder zijn er ook twee langere huizen met een deels twee-, deels driebeukige constructie gedocumenteerd. Vanaf de latere 1ste eeuw nam de landbouw toe in intensiteit. Verschillende huizen werden verlengd, waarschijnlijk om meer stal- en opslagruimte te creëren. Een van de huizen groeide daardoor van 14 m naar 35 m lengte! Ook verschenen er vanaf deze periode grotere bijgebouwen, vond er bemesting plaats en werden ook de minder gunstige delen van het landschap in gebruik genomen voor akkerbouw. In de 3de eeuw werd ambachtelijke productie belangrijker. Zo vinden we op De Nielt aanwijzingen voor een pottenbakker en een bronssmid. In het huis van deze smid lag een depot van smeltbrons, waaronder delen van wat ooit een levensgroot beeld moet zijn geweest. De meest bijzondere vondst is echter een unieke muntschat die in de hoek van dit huis was begraven. In een aardewerken beker waren twee houten bekers geplaatst, met daarin 140 zilveren munten en 70 korrels zwarte peper uit India. Met mooie sheets werd het zeer bijzondere werk van restauratieatelier Restaura gepresenteerd aan de deelnemers. De pot is in de onrustige periode omstreeks 260 na Chr. begraven en had destijds een waarde van ca. twee maandsalarissen van een Romeinse soldaat. In de laat-Romeinse tijd verschijnen er nieuwkomers op De Nielt. De hutkommen, het aardewerk en de metalen objecten wijzen op een Germaanse herkomst van over de Rijn. De Germaanse mannen lijken een rol gespeeld te hebben in het Romeinse leger. Waarschijnlijk verdedigden zij de belangrijke brug over de Maas, ter plaatse van het castellum van Cuijk. www.sobresearch.nl

Pot met munten

Diederik Habermehl

Landelijke wonen op de Maaskant. Romeinse bewoning in onbekend gebied, archeologisch onderzoek Vinkel

Na de lunch, de vierde lezing door Martijn Bink. Martijn is werkzaam bij VUhbs archeologie, dat is sinds 1997 het archeologisch opgravingsbedrijf van de Vrije Universiteit Amsterdam.

In 2019 vanaf 13 mei en 7 juni heeft VUhbs archeologie een opgraving uitgevoerd tussen de Koksteeg en de Vinkelsestraat te Vinkel. Dit omdat door voetbalvereniging EVVC te Vinkel een kunstgrasveld werd aangelegd. Tijdens deze opgraving werd een deel van een Romeinse nederzetting opgegraven. Op een oppervlakte van ca. 6800 m2 werden de plattegronden van tenminste 16 gebouwen, meerdere spiekers (graanschuurtjes van vier tot negen palen), elf waterkuilen en waterputten en meerdere perceleringsgreppels en palissaden aangetroffen. De gebouwen liggen merendeels in twee parallelle rijen naast elkaar. Tussen deze rijen werd een vierkante omgreppeling van 21 x 19 meter aangetroffen waarbinnen een waterput en een 8 palig gebouw gelegen was. Sommige van gebouwen zijn meerdere keren op dezelfde plaats herbouwd. De meeste gebouwen zijn typologisch in de Oss-Ussen typologie te plaatsen, waarbij sprake is van een deels twee- deels driebeukige plattegrond. Daarnaast is een gebouw aangetroffen dat niet in bestaande typologieën te vatten is. Het gebouw heeft een driebeukige plattegrond met dubbel geplaatste wandstijlen en meet 20 bij 7,5 m. Qua typologie zou een dergelijk gebouw eerder in de Vroege IJzertijd te plaatsen zijn dan in de Romeinse tijd, maar het gebouw dateert zonder twijfel uit de Romeinse tijd. Mogelijk betreft het een zeer groot horreum of graanschuur, maar ook een woonfunctie valt niet uit te sluiten. Archeologie blijft verrassen.

Martijn Bink

Bewoning in de Baronie op de Eikberg te Bavel, Landelijke bewoning in de 16e en 17e eeuw in West-Brabant


De vijfde lezing werd verzorgd door Elisabeth de Nes. Elisabeth werkt als KNA archeoloog bij de gemeente Breda.

Op sprankelende wijze heeft Elisabeth het archeologisch onderzoek in de Baronie bij het gehucht Eikberg te Bavel gepresenteerd. De landelijke bewoning in de 16e en 17e eeuw in West-Brabant daar weten we niet zoveel van. Uitgebreid archeologisch onderzoek in het plangebied 'Eikberg Gilzeweg' te Bavel, in het zuidoosten van de gemeente Breda, heeft de archeologen van de gemeente Breda een schat aan informatie opgeleverd. In totaal zijn er verspreid over 46 werkputten 874 spoornummers uitgedeeld en 4169 vondsten en monsters verzameld. Het archeologische onderzoek heeft in totaal zes vindplaatsen opgeleverd, waarvan er vier bestaan uit sporen van bewoning en activiteiten vanaf de late middeleeuwen tot en met de vroege zeventiende eeuw. Zoals vooraf werd verwacht zijn er sporen van het gehucht Eikberg aangetroffen. Hoewel er geen enkele gebouwplattegrond teruggevonden is, zijn er ten minste drie woonerven opgegraven. De interessante greppelsystemen met hun zigzaggende verloop zorgden voor een levende discussie bij de deelnemers. Ook werd de aanwezigheid van een herberg bij het gehucht Eikberg vastgesteld door een grote hoeveelheid vaatwerk. De scherven van tientallen keramieken objecten, met name eet- en drinkgerei, werden teruggevonden in een sloot naast de voormalige herberg. Vele vondsten werden gepresenteerd; zoals een karrewiel gevonden onderin een waterput, organische resten van buxus en druif, een houten luikje, een houten schooltas, een zeldzame ringvaas met uilenbekers, wijnvatdelen met merktekens en een houtenpompconstructie. De uitwerking van alle bewoningssporen, gecombineerd met de analyse van de grote hoeveelheid vondstmateriaal heeft enerzijds een goed beeld opgeleverd van het gehucht Eikberg, maar heeft ook nieuwe vragen doen rijzen. Bijvoorbeeld over welvaart binnen het gehucht, en over het (plotseling) verlaten van de erven. In de vroege 17e eeuw verdwijnt de bewoning waarschijnlijk als gevolg van Tachtigjarige Oorlog (beleg 1624 door Spinola).

Elisabeth de Nes

Landelijke bewoning in Midden-Brabant. Recent archeologisch onderzoek aan de zuidrand van Tilburg. Een diachroon overzicht van de resultaten

Na een korte pauze werd de laatste lezing van de studiedag verzorgd door Guido van den Eynde. Guido is sinds 2008 werkzaam als archeoloog bij de gemeente Tilburg. Ook is Guido 18 jaar werkzaam geweest bij de gemeente afdeling archeologie van Breda. Dus een kenner van een groot gedeelte van midden Brabant. Deze keer behandeld Guido het archeologisch onderzoek aan de zuidrand van Tilburg.

Het gebied tussen de gemeenten Tilburg en Goirle wordt sinds 2000 grootschalig en in hoog tempo heringericht en bebouwd. Dat het bebouwen vanuit Tilburg en Goirle heeft plaats gevonden werd door Guido's PowerPoint presentatie met diverse sheets chronologisch aangetoond. Het archeologisch belang van het gebied is sinds het midden van de jaren '80 bekend dankzij het onderzoek van de voormalige AWN-afdeling Midden-Brabant in de deelgebieden Stappegoor in Tilburg en De Groote Akkers in Goirle. Meer recent zijn op een aantal plaatsen omvangrijke opgravingen uitgevoerd. In de lezing werd voor het eerst een overzicht gegeven van de resultaten van het archeologisch onderzoek tot op heden. Door de bebouwing is momenteel van de hoogte verschillen weinig meer te ervaren. Middels een hoogte kaart werden de voormalige waterlopen De Katsbogte en de Korvelte waterloop weergegeven. Op de naast gelegen hogere terreinen zoals op, Het Laar, Tradepark, Surfplas, Willemsbuiten, Huzarenwei, Willem II kazerne, Zuiderpark en HaVeP zijn de archeologische sporen aangetroffen. De oudste sporen dateren uit het vroeg-mesolithicum en wijzen op kleinschalige activiteiten in het gebied. Uit de midden-bronstijd dateren de eerste, volledig opgegraven boerenerven. Vanaf de ijzertijd lijkt het grootste deel van het gebied bewoond. Bijzonder is de laat-Romeinse / vroegmiddeleeuwse bewoningsperiode waarvan zeer recent mogelijk een vierde vindplaats is aangetroffen. Vanaf de Laat Merovingische tijd zijn nederzettingen aanwezig waarvan de bewoningslijn waarschijnlijk doorgetrokken kan worden via de Karolingische tijd tot de laatmiddeleeuwse gehuchten Korvel, Oerle en Abcoven, buiten het onderzoeksgebied. De bewoning verdween daarna grotendeels uit het gebied en er ontstond een landschap met een afwisseling van bouwlandcomplexen, wei- en hooilanden in de beekdalen en heidegebieden welk tot het begin van de 20e eeuw bleef bestaan.

Guido van den Eynde

Sluiting

Rond 16.30 uur sluit de voorzitter de studiedag af met dank aan alle betrokkenen.

CLOSE

3000 jaar bewoningsgeschiedenis
van oostelijk Noord-Brabant

Verslag studiedag 14-04-2019

Verslag van de voorjaarsstudiedag: "Drieduizend jaar bewoningsgeschiedenis van oostelijk Noord-Brabant".

Inleiding

Om 10.30u start de studiedag met een inleiding van de voorzitter Peter van Nistelrooij: Na de synthese van westelijk Noord-Brabant waar het we in 2017 een studiedag hebben aan gewijd is nu de synthese van oostelijk Noord-Brabant aan de beurt. Zoals in de uitnodiging is vermeld is eind 2018 de publicatie 'Drieduizend jaar bewoningsgeschiedenis van oostelijk Noord-Brabant: synthetiserend onderzoek naar locatiekeuze en bewoningsdynamiek tussen 1500 v. Chr. en 1500 n. Chr. op basis van archeologisch onderzoek in het Malta-tijdperk' verschenen. Dit onderzoek maakt onderdeel uit van het project Oogst voor Malta dat in 2012 door de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed is gestart. Een belangrijk doel van dit onderzoek was om de grote hoeveelheid data uit met name gravend archeologisch onderzoek in samenhang te presenteren en te interpreteren. De synthese van 3000 jaar locatiekeuze en bewoningsdynamiek in oostelijk Noord-Brabant en Weert-Nederweert is gebaseerd op maar liefst 850 Malta-rapporten over gravend archeologisch onderzoek uit de periode 1997-2014. Uit Oss Oost Noord-Brabant daar waar de voorzitter vandaan komt heeft hij met veel plezier en enthousiasme met de vele archeologen en studenten samen gewerkt. In Oss zijn er in de laatste 25 jaar heel veel rapporten verschenen die vaak in lades verdwenen. Dus heel fijn dat er nu een synthese van al die rapporten is gemaakt. Een van die fijne studenten en inmiddels ook al weer jaren archeoloog is Eugene Ball die de inleiding van deze studiedag zal verzorgen. Eugene Ball was jaren lid van het NBAG bestuur en een inspirator voor vele studiedagen. Ball is nu werkzaam als Afdelingshoofd Archeologie & Bouwhistorie bij BaaC in 's-Hertogenbosch. In opdracht van de Rijksdienst voor Cultureel erfgoed heeft Ball deze synthese in goede banen geleid.

Nederlands archeologisch rapport 061

Drieduizend jaar bewoningsgeschiedenis van oostelijk Noord-Brabant. Synthetiserend onderzoek naar locatiekeuze en bewoningsdynamiek tussen 1500 v. Chr. en 1500 n. Chr. op basis van archeologisch onderzoek in het Malta-tijdperk.

In de eerste presentatie werd in algemene zin het Oogst voor Maltaproject behandeld, dat heeft geleid tot het verschijnen van de publicatie met bovenstaande titel. Er werd ingegaan op de algemene doelen en de vraagstellingen binnen het project, gevolgd door een blik op het bestand aan vindplaatsen en onderzoeken die bij het begin van het project voorhanden waren. Onderzoekvragen waren:

Late prehistorie:
voldoet het zwervende erven model?
contractie van bewoning op meer leemhoudende bodems houdbaar?
secundaire podzolering en veranderende vegetaties door antropogene en natuurlijke factoren?

Romeinse tijd:
verscheidenheid en dynamiek nederzettingssysteem? Sprake van een hiërarchisch nederzettingssysteem?
contractie op de leemrijke gronden bruikbaar? Nieuw model nodig?
Romeinse tijd: verdere degradatie van bodems?

Middeleeuwen:
wanneer en waarom overgang van vroeg- en vol-middeleeuwse zwerven van nederzettingen naar stabiele bewoning?
één laat-middeleeuwse transitie of laat-middeleeuwse veranderingen overal anders? rol landschappelijke veranderingen in laat-middeleeuwse transitie?

Ook werden een aantal resultaten van het onderzoek behandeld, waarop in de volgende lezingen dieper wordt ingegaan. Oostelijk Noord-Brabant heeft een indrukwekkende hoeveelheid Malta-onderzoeksrapporten opgeleverd, vaak met belangwekkende resultaten, en zij zijn een rijke bron voor verder onderzoek. Aan de hand van de gegevens uit 850 rapporten en 1400 vindplaatsen is gekeken of bestaande modellen rondom locatiekeuze en bewoningsdynamiek, grotendeels ontstaan voor het Malta-tijdperk, nog voldoen. Of behoeven zij aanpassing? Aan de hand van vindplaatsen uit de bronstijd tot en met de late middeleeuwen, waaronder de bodemkundige, palynologische en zoölogische gegevens, worden nieuwe conclusies getrokken.

Eugene Ball

Locatiekeuze en bewoning in oostelijk Noord-Brabant: bodemkundige inzichten uit Malta-onderzoek

De tweede spreker Leo Tebbens. Leo is als senior archeoloog werkzaam bij BAAC (Bouwhistorie, Archeologie, Architectuurhistorie en Cultuurhistorie) te 's-Hertogenbosch. Leo is een specialist op het gebied van bodemkunde, fysische geografie en kwartairgeologie. Na de studiedag over westelijk Noord-Brabant heeft Tebbens nu oostelijk Noord-Brabant behandeld.

In de lezing werd ingegaan op de landschappelijke en bodemkundige aspecten van bewoning en locatiekeuze in oostelijk en westelijk Noord-Brabant. In een bewoningsmodel uit 2002 wordt aangenomen dat de bewoning en locatiekeuze in de late prehistorie sterk gekoppeld waren aan vruchtbare gronden. Door beakkering en uitputting van de bodem (vaak aangeduid als 'secundaire podzolisatie') zouden bewoningslocaties vanaf de midden-ijzertijd in toenemende mate verlaten worden. De bewoning zou in de late ijzertijd en Romeinse tijd in toenemende mate geconcentreerd zijn op de meer vruchtbare (leem)gronden. Nieuw Malta-onderzoek heeft uitgewezen dat dit model een te eenvoudige voorstelling van zaken is. Tevens werd in de lezing duidelijk dat bewoning in de late ijzertijd en Romeinse tijd niet per definitie op de leemrijke gronden aanwezig was. Als alternatief wordt voorgesteld om juist ook aandacht te besteden aan palaeohydrologische aspecten.

De conclusie bodemdegradatie / bodemvruchtbaarheid (focus 'Oost-Brabant'): >
Op leemarme gronden: géén antropogene bodemdegradatie, al vroeg marginale gronden met heide.

Op matig leemrijke gronden: antropogene bodemdegradatie is niet aangetoond, geen direct bewijs voor verlating

Diachroon beeld: sterke lokale variatie per microregio én per periode: pragmatisch grondgebruik, geen specifieke voorkeur per periode.

De conclusie Paleohydrologie en vernatting (focus 'West-Brabant'): Weinig - geen aandacht in rapporten (i.t.t. secundaire podzolisatie). Locatiekeuze - late prehistorie (bv. huizen Breda-West: n = 104), dekzandruggen: 88%, (Hogere) dekzandflanken: 12%, beekdalen: geen huizen Vernatting: bewoning naar GT VII - VII* logisch gevolg, microtopografie van belang, Romeinse tijd en vme: verdiepte delen, waterputten bij huizen i.p.v. bij laagten.

Leo Tebbens

Het botanische landschap in oostelijk Noord-Brabant. Late prehistorie-middeleeuwen.

De derde spreker is Henk van Haaster. Henk is bioloog en studeerde in 1985 af aan de Vrije Universiteit in Amsterdam. Henk is senior Specialist Archeobotanie. Henk is sinds de oprichting van BIAX Consult in 1994 een partner.

Tijdens de lezing werd een overzicht gegeven van de vegetatie geschiedenis van oostelijk Noord-Brabant in de afgelopen ca. 3000 jaar, waarbij de nadruk lag op de natuurlijke vegetatie en de invloed van de mens hierop in de verschillende culturele perioden en micro-regio's. De reconstructie is gebaseerd op alle palynologische gegevens die uit oostelijk Noord-Brabant beschikbaar zijn. Het gaat hierbij niet alleen om de alom bekende normale pollendiagrammen. Voor het eerst werden ook alle pollenanalytische gegevens uit waterputten, waterkuilen en greppels in ogenschouw genomen. Daar waar de pollendiagrammen voornamelijk gegevens opleveren uit de beekdalen (waar het veen zit) leveren de pollengegevens uit waterputten, waterkuilen en greppels een unieke blik op de hogere delen van het landschap (waar geen veen zit, maar waar wel de meeste menselijke activiteit plaatsvond). Aandacht voor: Pollen uit grote waterbekken, alleen regionaal (boom)pollen. Pollen uit kleine water opvangbekken, vooral lokaal en extralokaal pollen, te klein voor regionale vegetatie maar perfect voor directe omgeving. Wel bewust zijn van haken en ogen. Putwand, lokale bomen, lokale kruiden, dorsafval ed. Let op macroresten. Eigenlijk ideaal bij gebrek aan veen: puur lokale snapshot van vegetatie. Hieruit is te concluderen: Enorme kennisvermeerdering, grote geografisch lacunes zijn weggewerkt. Door waterputten en waterkuilen is een veel grotere resolutie verkregen. Zeer veel lokale variatie. Enorme verschillen in vegetatieontwikkeling op (meso)regionaal en microregionaal niveau. Bodemdegradatie conclusie: Elke ontwikkeling op dit gebied is een combinatie van natuurlijke bodemvruchtbaarheid (en de mogelijkheid tot herstel daarvan) en de intensiteit waarmee de bodem door de mens werd geëxploiteerd (inclusief wel of geen bemesting). Dit verklaart de grote verschillen die zowel in tijd als ruimte binnen het studiegebied voorkomen. Struikhei als indicator: Bodemdegradatie eerder in pollenbeeld zichtbaar als er een natuurlijke bronvegetatie in de buurt is!

Henk van Haaster

Zwervende erven? Bewoning van het oostelijk Noord- Brabants zandgebied in de late prehistorie

Na de lunch werd de vierde lezing verzorgd door Richard Jansen. Richard Jansen is sinds kort full time docent Europese Prehistorie aan de Universiteit van Leiden. Daarvoor was Jansen 10 jaar lang deeltijd stadsarcheoloog van de gemeente Oss. Deze job eindigde afgelopen maand. Het Maasland in oostelijk Noord-Brabant is zeer bekend terrein voor Jansen. In of beter sinds 1997 is Jansen aangesteld als onderzoeker binnen het Maaskantproject, een van de meest uitgebreide en langstlopende archeologische projecten in Nederland, met de opgravingen in Oss als middelpunt. Ongeveer 70 ha is tot nu toe opgegraven in deze regio, met een perspectief op de oorsprong en ontwikkeling van het culturele landschap, met inbegrip van nederzettingen, begrafenis en rituele praktijken, van 2500 voor Christus tot 250 na Christus. Sinds 1997 coördineert en begeleidt Jansen(jaarlijks) veldwerk in het (bredere) Maaskantgebied met studenten van de Universiteit Leiden en daarbuiten. Jansen doceert momenteel verschillende BA-cursussen in Archeologie van Noordwest-Europa. Zijn promotieonderzoek richt zich op de ontwikkeling van boerderij en nederzetting op lange termijn in de ijzertijd en (vroeg) Romeinse periode van het landelijke landschap van (noord) oost - Noord-Brabant. De focus van dit onderzoek ligt op de analyse van de grootschalige opgravingen van Oss-Horzak.

Sinds de jaren '90 van de vorige eeuw wordt de laat-prehistorische bewoning van de Brabantse zandgronden omschreven als dynamisch. Na één generatie werd huis en haard verlaten om elders een nieuw erf in te richten. Erven zwierven rond binnen een territorium en het bijbehorende grafveld, dat generaties lang op dezelfde plek lag, vormde daarbij het ankerpunt. Maar is dit een reeël beeld van het verleden ... of wijzen de vele recente Malta-onderzoeken op een andere realiteit?
Jansen ging in op de algemene beeldvorming van nederzettingen die een belangrijk 'gereedschap' zijn voor verhalen over prehistorische gemeenschappen. Een aantal typische beeldvormende Europese nederzettingen werden getoond. De onderzoeksvragen en uitgangspunten werden behandeld. De levensduur van een boerderij/huis is verweven met levensduur van het huishouden. Wat wordt bedoeld met een erf? Een erf heeft een ruimtelijke én een sociale betekenis. Een zichtbare plaats in een 'betekenisloze', onbegrensde ruimte (landschap) ontstaan betekenisvolle, afgebakende plaatsen: 'space' becomes 'place'. Een plaats van het dagelijkse leven; huishoudelijke activiteiten. Vele huis plattegronden er opgravingtekeningen met daarop de erven werden door Jansen getoond. Ook werden indrukwekkende buitenlandse woonplaatsen erbij genomen. Er is echter geen blauwdruk voor handen. In het Late ijzertijd landschap: Niet alleen begrenzende nederzettingen (gehuchten) maar ook een duidelijke percelering/structuring van de omgeving, deze ontwikkeling continueert zich in de vroeg-Romeinse tijd.
Het Zwervende erven-model: Deels gebaseerd op aannames (één generatie) en een het is een regionaal model (Oss-Ussen) gebaseerd op de ruimtelijke analyse van ca. 75 huisplattegronden; nauwelijks grip op dateringen. Nauwelijks aandacht voor sociale en culturele implicaties. Moeilijk te verbeelden: een uitgestrekte, amorfe nederzetting met daarbinnen zwervende erven? Nauwelijks grip op erven > nederzettingen. Erven zwerven niet: Huizen/huisplaatsen bleven langer in gebruik gedurende meerdere generaties. Herbouw op erf en gelijktijdige boerderijen op korte afstand al vanaf midden-bronstijd. Verplaatsing van erven niet/moeilijk vast te stellen. Nederzettingen (erven) waren - zeker vanuit perspectief van de ijzertijdboer - langdurig plaatsvast, plaatsidentificatie. En ook grafvelden lagen lang op een locatie, soms weer opnieuw in gebruik genomen. Locatiekeuze; Veel minder evidente rol voor karakteristieken van het landschap, geen eenduidige verklaring voor locatiekeuze. Meer bepaald door culturele factoren, keuzes worden bepaald door beslissingen uit het verleden. Conclusie: Plaatsvaste nederzettingen(-model). Sprake van diversiteit en regionaliteit Verschuivende bewoning in plaatsvaste woonplaatsen. Huizen niet per definitie na &eacte;én generatie verlaten. Herbouw op het erf en gelijktijdige huizen kort bij elkaar komen voor vanaf midden-bronstijd B. Nederzettingen maken deel uit van een gestructureerd en betekenisvol landschap. Langdurige en vaste inrichting van het landschap vanaf de midden-bronstijd: 'everything in it's right place'; inrichting van landschappen blijven generaties onveranderd. Monumentalisering van de gestructureerde inrichting van het landschap in de loop van de ijzertijd.

Richard Jansen

De Romeinen in oostelijk Noord-Brabant: deel van een wereldrijk


De vijfde spreker is Ria Berkvens. Berkvens is hier in Eindhoven zeer bekend en zeer bekend met de omgeving van Eindhoven of wel zuidoost Noord-Brabant. Berkvens heeft gestudeerd aan de Radboud Universiteit in Nijmegen en is momenteel Regioarcheoloog en erfgoedadviseur bij Omgevingsdienst Zuidoost Noord Brabant. Berkvens is heel actief in deze regio en bestuurslid van het NBAG.

Inleiding

Voor de synthese van de Romeinse tijd in Oostelijk Noord-Brabant zijn 47 Romeinse vindplaatsen uit de Maltaperiode bestudeerd. Maar daarnaast zijn ook 18 vindplaatsen die al vóór 1997 waren onderzocht in de analyse meegenomen om een betere vergelijking van de kenniswinst te kunnen maken. Het archeologisch onderzoek sinds 1997 voor de Romeinse tijd heeft een groot aantal nieuwe complexen en één nieuw complextype (infrastructuur) opgeleverd. Het aantal nederzettingen is meer dan verdubbeld sinds 1997, wat ook geldt voor de grafvelden.

Bewoning en bewoningsontwikkeling

Erven

In de meeste inheems-Romeinse nederzettingen van oostelijk Noord-Brabant is het karakter van afzonderlijke erven niet met zekerheid vast te stellen door het ontbreken van erfbegrenzingen en harde dateringen van de diverse structuren. Bij sommige nederzettingen, zoals Oerle-Zuid en Helmond-Mierlo Hout, kan de vraag gesteld worden of wel sprake is van afzonderlijke erven in de zin van een individueel boerenbedrijf. Woonstalhuizen en bijgebouwen zijn hier gegroepeerd rond een open plaats, waarbij gezamenlijk gebruik werd gemaakt van één of meer waterput(ten). In deze nederzettingen lijkt eerder sprake van één grootschalig (boeren)bedrijf dat bestond uit diverse gebouwen met bedrijfs- en woonfuncties. De dicht op elkaar gelegen huizen doen verder vermoeden dat sprake moet zijn geweest van een planmatige inrichting en gezamenlijk gebruik. Gezamenlijkheid in gebruik van de nederzetting is ook af te lezen aan de waterputten in de Romeinse tijd. Het aantal waterputten is meestal gering ten opzichte van de gebruiksduur van de nederzetting en het aantal huizen binnen de nederzetting. De axiale symmetrie van losse gebouwen met verschillende functies om een open plaats vertoont daarbij sterke gelijkenissen met villa terreinen, de villa rustica, waarbij naast het hoofdgebouw meerdere rijen met bedrijfsgebouwen aanwezig waren. In deze optiek is het ook maar de vraag of alle opgegraven huisplattegronden wel gefunctioneerd hebben als woon(stal)huis. Een deel kan gediend hebben als onderkomen van afhankelijke landarbeiders of slaven.

Nederzettingen

De variatie in vorm en omvang laat zien dat het nederzettingssysteem in de Romeinse tijd een grotere verscheidenheid en dynamiek kent dan tot nu toe werd aangenomen. Het beeld dat het grootste deel van oostelijk Noord-Brabant bestond uit kleine rurale nederzettingen van enkele boerderijen lijkt te moeten worden bijgesteld. Vooral na de vroeg-Romeinse tijd ontstond een nederzettingssysteem met meer planmatig uitgelegde nederzettingen en kavelindelingen. Bestaande nederzettingen groeien fors in omvang en er ontstaan daarnaast nieuwe kleine, maar ook grote, al dan niet omsloten nederzettingen. De sociale gelaagdheid van de Romeinse samenleving met landeigenaren, vrije en afhankelijke boeren, landarbeiders en ongetwijfeld ook slaven, is uit de nederzettingen niet af te lezen. Er zal zeker sprake zijn geweest van een hiërarchisch nederzettingssysteem, maar het koppelen van een nederzetting aan een vrije boer of een pachtboerderij met afhankelijke landarbeiders en slaven, is op basis van de archeologische resten niet mogelijk. Hooguit kunnen we vaststellen dat er binnen een nederzetting soms huisplattegronden liggen met opvallend rijkere vondsten die misschien het huis van de landeigenaar vertegenwoordigde. Bij een planmatig aangelegde nederzetting, zoals Hoogeloon maar ook Lieshout-Nieuwenhof, zou het kunnen gaan om een investering van een rijk grootgrondbezitter waar alleen afhankelijke arbeiders werkten. Hoewel vondsten van voetboeien zoals in Someren-Ter Hofstadlaan, Budel-Noord en Hoogeloon, bewijs leveren voor het houden van slaven, wordt nog niet duidelijk of dit gold voor elke nederzetting.

Land- en erfinrichting

In de meeste inheems-Romeinse nederzettingen van oostelijk Noord-Brabant is het karakter van afzonderlijke erven niet met zekerheid vast te stellen door het ontbreken van erfbegrenzingen en harde dateringen van de diverse structuren. Er zijn echter wel aanwijzingen dat ze er zijn geweest, zoals in Nederweert-Rosveld, Uden-Noord en Reusel-Zuid waar sporadisch palenrijen zijn overgeleverd. In Uden-Noord maar ook in Nistelrode-Zwarte Molen is de nederzetting vanaf de tweede helft van de tweede eeuw dmv greppels of palenrijen structureel ingedeeld in langgerekte kavels met erven, waarbij verbouwingen en herbouw op hetzelfde kavel plaatsvinden. In Nistelrode-Zwarte Molen liggen de spiekers en waterputten zonder uitzondering achter de huizen. Verder valt op dat de perceelsindeling en de oriëntatie hiervan in korte tijd soms sterk kon worden veranderd. Misschien hing dit samen met een herverdeling van grond door een nieuwe eigenaar? Deze verdeling in kavels doet denken aan de aanleg van de vici in Cuijk en Venlo waarbij eenzelfde patroon van langgerekte erven volgens een vaste maatvoering en gelijke oriëntatie te zien is. Het voorste deel werd hier gebruikt als werkruimte/winkel, het middelste deel als woongedeelte en het laatste stuk als achter terrein, waar diverse werkzaamheden werden uitgevoerd. De indeling hangt vermoedelijk samen met de invoering van het individueel grondbezit waarbij het gebruik van gronden aan banden werd gelegd. Dit blijkt ook uit de bouw van twee huizen boven op oude waterputten in Nistelrode-Zwarte Molen. Ondanks de ongunstige plek (vanwege verzakkingen) was het blijkbaar niet mogelijk of niet gewenst het huis wat op te schuiven.

Begravingen

Het aantal grafvelden in Brabant is verdriedubbeld sinds Malta. Hoewel het aantal in West-Brabant veel kleiner is dan in Oost, is wel duidelijk een voorkeur voor het hergebruik maar ook voortgezet gebruik van prehistorische begraafplaatsen zichtbaar in heel Brabant. De grote grafvelden zijn vaak al vanaf de midden of late ijzertijd in gebruik waarbij een vrijwel continu gebruik van begraven zichtbaar is tot in de midden en zelfs laat-Romeinse tijd, zoals bijvoorbeeld in Someren- Waterdael. Bij hergebruik van oudere urnenvelden zien we zowel dat bestaande grafheuvels worden gerespecteerd, maar soms wordt er ook bewust overheen gebouwd. Naast langdurig gebruikte grafvelden komen ook nieuwe en soms kortstondig gebruikte kleinere begraafplaatsen voor als ook losse begravingen. De meest toegepaste manier van dodenbestel was cremeren, waarbij de dode op een brandstapel werd verbrand, al dan niet met bijgiften, waarna de dode werd bijgezet in een kuil. Deze vorm komt in de meeste grafvelden van oostelijk Noord-Brabant voor. Inhumaties komen nauwelijks voor, net als het gebruik van urnen. Graven lijken ook niet meer altijd te worden gemarkeerd door een grafheuvel, maar van deze bovengrondse architectuur van de graven is nog maar weinig bekend. Verder blijft het onduidelijk wat de verschillen tussen rechthoekige en ronde grafarealen te betekenen hebben (mannelijk vs. vrouwelijk?). Meer monumentale graven zoals een tumulus of graftoren komen ook voor, maar duidelijk in mindere mate, waarbij ook kleine en grotere varianten voorkomen. Hoogeloon-Kabouterberg en Esch-Hoogkeiteren zijn grafvelden die horen bij villabewoners, terwijl het grafveld van Cuijk-Grotestraat hoorde bij de vicus van Ceuclum. DIA Vooral in Cuijk is het cultuurverschil tussen de bewoners in de vicus en de landelijke nederzetting Cuijk-Heeswijkse Kampen zichtbaar in de bijgiften in de graven. Op slechts enkele kilometers afstand van elkaar lijken twee verschillende werelden te bestaan waarbij de inwoners van Ceuclum volop deelnamen aan de Romeinse cultuur en het economisch zichtbaar goed hadden, terwijl de inwoners van Cuijk-Heeswijkse Kampen nog zichtbaar 100 jaar achterliepen in welvaart. Misschien zien we hier wel het verschil in Romeinse staatsburgers en al dan niet vrije boeren, landarbeiders en slaven.

Rituele praktijken

Hoewel er op het gebied van tempels in Brabant vrijwel geen nieuwe kennis is opgedaan uit Maltaonderzoek, zijn we wel wat wijzer geworden over de cultusplaatsen in Brabant (die met 5 (6?) vindplaatsen stegen naar 8 locaties). Het gaat hier om openluchtheiligdommen waar waarschijnlijk rituele handelingen of offeranden plaatsvonden en die bestonden uit een afgebakende open ruimte (greppel, wal of palenrij). Ze komen zowel voor nabij nederzettingen als in of bij grafvelden. Openluchtheiligdommen die binnen of nabij een nederzetting lagen, waren vóór 1997 al bekend uit Hoogeloon-Kerkakkers en Oss-Westerveld. Over de interpretatie van deze cultusplaatsen is echter discussie, en dat geldt eigenlijk ook voor de drie cultusplaatsen die er na Malta zijn bij gekomen. Die discussies gaan vooral over het al dan niet (voldoende) voorkomen van votiefoffers (ofwel bijzondere vondsten) en het overbouwen van de structuur in een latere fase. In Oss-Brabantstraat lijkt geen discussie te zijn dat er in de loop van de eerste eeuw v.Chr. een heiligdom werd ingericht. Het gaat hier om een door twee of drie parallelle greppels rechthoekige, afgebakende ruimte die de fundering vormden van een wandconstructie. De kern van het openluchtheiligdom was via een ingang in de binnenste wand te bereiken. In Nistelrode-Zwarte Molen werd binnen de nederzetting een rechthoekig, omgreppeld terrein aangetroffen. De huizen lijken rondom de cultusplaats te zijn gebouwd en herbouwd. Hoewel dat in fase 2 van de opgraving in twijfel wordt getrokken omdat er een huis overheen gaat.

Economie en land- en watergebruik

De kenniswinst mbt economie en land- en watergebruik is nog maar beperkt. Hoewel het Maltaonderzoek hier wel aan bijdraagt door op vele verschillende plekken onderzoek te doen, is nog meer verspreide data nodig om hier goede uitspraken over te doen. De variatie in economisch gebruik van gronden is bijvoorbeeld nog maar lastig te vatten uit de archeologische data. Uit de archeologische data lijkt op te maken dat de ligging van nederzettingen op de eerste plaats door de landschappelijke omstandigheden zijn bepaald. Het feit dat nederzettingen zowel op de meer leemrijke als leemarme gronden voorkwamen, laat zien dat er binnen elke (micro-)regio gekozen werd voor de best beschikbare bodems voor de nederzettingen. Verder zullen akkerbouwers/tuinbouwers zich hebben gericht op vruchtbare niet te natte gronden, maar veehouders juist op beschikbare hooi- en weidegronden. In vrijwel geen van de opgravingen komen we sporen tegen die bewijs leveren voor de ligging van akkers en weidegronden. Botanische data lijken echter uit te wijzen dat rond Eindhoven, Uden en Weert nauwelijks sprake was van landbouw, maar wel van veeteelt. Het hoge aantal graslandpollen wijst op grasland en het gebrek aan cultuurindicatoren laat zien dat er maar weinig geakkerd werd. Daarnaast speelde de infrastructuur als wegen en rivieren een rol bij de locatiekeuze, maar ook het al bestaande prehistorische cultuurlandschap. De dam die gebouwd was over de Kleine Beerze in Hoogeloon was bijvoorbeeld ook al in de late prehistorie in gebruik als voorde. Probleem in grootste deel van Brabant is de archeologische onzichtbaarheid van de wegen die er zonder twijfel volop hebben gelopen. Buiten de brug bij Cuijk en de doorgaande weg van Nijmegen naar Xanten langs de Maas bij Cuijk en Boxmeer, is er over de infrastructuur in oostelijk Noord-Brabant nog maar heel weinig bekend. De grafvelden lagen op veel plekken waarschijnlijk nabij of naast doorgaande wegen, hoewel dat lang niet overal vastgesteld kan worden door het gebrek aan archeologische zichtbaarheid van de wegen. Alleen in Cuijk-Grotestraat is hier duidelijk sprake van, en bestaan er vermoedens van wegen bij Hoogeloon, Nederweert en Best-Aarle door de rechtlijnige oriëntatie van graven. Het Maltaonderzoek heeft slechts één weg opgeleverd in Lieshout- Beekseweg en Lieshout-Nieuwenhof Noord (twee bermgreppels!). Wel zijn voor het eerst brugconstructies met een weg gevonden bij Hoogeloon, Stamproy en Haelen. Hierbij was een damconstructie met of zonder duiker bedekt met planken of boomstammen. Het merendeel van de waterlopen in oostelijk Noord-Brabant bestond uit beken die maar beperkt bevaarbaar zijn geweest. Alleen daar waar de stroom breed genoeg was, zal scheepvaart hebben plaats gevonden, en dat lijkt vooral pas het geval boven de stagnerende Midden-Brabantse dekzandrug. De rest van de beken vormden smalle stroompjes met veel veengroei.

Conclusies

De Romeinen in oostelijk Noord-Brabant:
Eeuwige landschappen ijzertijd (uitgebreid woon- en akkergebied + grafvelden) veranderen in Romeinse tijd naar concentraties van bewoning, grafvelden en agrarische landschappen en mogelijk andere exploitatie. De herverdeling van grondbezit (perceelindeling nederzettingen en platteland?) en immigratie volkeren vinden plaats. De Romeinse invloeden op het alledaags leven: eten, bouwen, economie (aardewerk, vierkante waterputten, olijfolie en vissaus, doseerkegel/schuifbalans). Grote differentiatie in nederzettingen: van enkel erf (vrije boer?) tot kleine en grotere nederzettingen (grootgrondbezitters, pachtboeren met arbeiders en slaven). Grootgrondbezittingen met centrale nederzetting (villa rustica) met daar omheen kleinere satelliet pacht-nederzettingen (die leverden aan leger, stad en dorp). Sturing van bovenaf in hele Romeinse tijd zichtbaar.

Ria Berkvens

Bewoning, landschap en samenleving in de middeleeuwen in oostelijk Noord-Brabant, in de periode 500-1600 n.Chr.

De laatste en zesde spreker is Antoinette Huijbers. Antoinette werkzaam als specialist middeleeuwen bij het bouwhistorisch en archeologisch onderzoeksbureau BAAC te 's-Hertogenbosch. Huijbers heeft gestudeerd aan de Rijksuniversiteit Leiden en aan de Universiteit van Amsterdam. Tot circa 1989 lag de nadruk in haar onderzoeksinteresse op de Late Middeleeuwen en de Nieuwe Tijd (1300-1800), vanaf dat jaar kwam de Volle Middeleeuwen (900-1300) centraal te staan. Als studente werden onder haar leiding diverse opgravingen uitgevoerd te Lieshout en Beek en Donk waardoor zij kennis kon nemen van de vol middeleeuwse rurale nederzettingsarcheologie van Zuid-Nederland. In 1996 kreeg ze de kans de Volle Middeleeuwen te onderzoeken in het kader van een promotieonderzoek. De aandacht werd gericht op de sociaal-culturele interpretatie van de samenstelling en lay-out van boerenerven op basis van archeologisch, antropologisch en historisch onderzoek.

In de lezing werd ingegaan op de resultaten van een onderzoek naar bewoning, landschap en samenleving tussen 500 en 1600 in oostelijk Noord-Brabant, inclusief het dekzandeiland van Weert. Dat onderzoek is primair gedaan met gebruikmaking van gegevens verzameld vanaf 1997. De nadruk lag op de studie van agrarische bewoning. Eerst volgde een inleidend deel, met het doel en de opzet van de lezing. Daarna werd ingegaan op de landschappelijke diversiteit van oost-Brabant en de potentie van de verschillende deelgebieden voor de landbouw. Daarna passeerden opgravingen uitgevoerd voor 1997 de revue. De eerste middeleeuwse nederzetting is in oost-Brabant gevonden in Sint-Oedenrode, bij de opgraving op de Everse Akkers begin jaren '70 van de vorige eeuw. Vervolgens werden kenmerken van agrarische nederzettingen beschreven. Daarna werd ingegaan op periode-gebonden bewoningspatronen tussen 500 en 1600 waarbij ook opgravingen uitgevoerd van voor 1997 aan de orde komen. In het deel dat daar op volgt werd ingegaan op de ligging van agrarische nederzettingen in het landschap door de tijd heen en de inrichting en gebruik van het landschap als geheel. In een afsluitend deel werden de omvang, de aard en de ligging van nederzettingen verklaard door in te gaan op maatschappelijke processen.

Antoinette Huijbers

Sluiting

De synthese van noordoost Noord-Brabant geeft duidelijk de gewijzigde uitgangspunten weer. Zo is onder andere de gemakkelijk in het gehoor liggende term 'Zwervende erven' echt verleden tijd en niet meer van toepassing. Met de conclusies uit de synthese zal in het onderwijs en literatuur rekening gehouden moeten worden. Het blijkt maar weer dat archeologie geen 'dode' stilstaande wetenschap is. Rond 17.00 uur sluit de voorzitter de studiedag af met dank aan alle betrokkenen.

CLOSE

Toponiemenonderzoek en archeologie

Verslag studiedag 09-12-2018

Verslag van de najaarsstudiedag: "Toponiemenonderzoek en archeologie".

Inleiding

Om 10.30u start de studiedag met een inleiding van de voorzitter Peter van Nistelrooij: Het bestuderen van de herkomst van toponiemen, het woord komt voort uit het Oudgrieks en betekend plaatsnaam, is een uitdagend onderzoeksveld wat tot verrassende relaties of verbindingen kan geven met het verleden. Toponiemen onderzoek maakt gebruik van historische kaarten om de vroegste benaming van een locatie op te sporen of om een plaatsnaam te linken aan bepaalde landschapskenmerken. Het gaat hierbij om namen van bijvoorbeeld akkers, weilanden, beemden, heidevelden, bossen, individuele bomen, hekken, waterlopen, hoogtes en laagtes en alles wat maar een naam kan hebben. De toponiemen vormen de weerslag van de kijk van de vroegere boeren op het landschap met zijn begroeiing en dierenwereld. Het onderzoek levert belangrijke gegevens voor het opsporen van uit archeologisch oogpunt belangrijke plaatsen. Toponiemen als burg, tommel, kerkhof en steen wijzen op archeologische vindplaatsen. Voor het opstellen van cultuurhistorische en archeologische waardekaarten vormen de veldnamen dus een uitermate interessante bron.

In het ochtendprogramma wordt het toponiemenonderzoek en de relatie met archeologie behandeld en in het middagprogramma allerlei interessante case studies.

Namen en plekken: plaats- en veldnamen in het onderzoek naar de geschiedenis van het landschap.

De eerste lezing werd verzorgd door Hans Renes. Hans studeerde sociale geografie aan de Rijksuniversiteit Utrecht tussen 1972 en 1979, waarbij hij zich specialiseerde in de historische geografie. Daarnaast bekwaamde hij zich in de agrarische planologie aan de Landbouw hogeschool in Wageningen. Hans is als hoogleraar werkzaam op de Vrije Universiteit en op de Universiteit van Utrecht.

In zijn introductie over de plaats- en veldnamen in het onderzoek naar de geschiedenis van het landschap, nam Hans als voorbeeld zijn woonplaats Leusden. De gevonden informatie, zoals de oudste naamsvermelding Lisiduna, de diverse archeologische opgravingsgegevens, het grondgebruik, bossen en heidevelden gaven de aanwezigen een beeld over Leusden. Het boek, Lexicon van Nederlandse toponiemen tot 1200, uitgegeven in 1985 en een prisma, Nederlandse plaatsnamen herkomst en historie, zijn twee boeken waar men veel informatie uit kan halen. Landkaarten komen niet altijd overeen met illustraties die vaak bedoeld zijn om een bepaald beeld te geven over een plek. Veldnamen zijn vaak gekoppeld aan het landgebruik. Denk aan de Oude Eng of Koeweide. Met het landschap verandert of verplaatst ook een deel van de namen. Ook de flora veranderd in de tijd. Andere blijven bestaan. Toponymie is een dynamische gebeuren waarbij je alert moet zijn op de veranderingen. Plaatsnamen in relatie met de ouderdom van de bewoning is ten oosten van Zuid-Limburg wetenschappelijk onderzocht. Vele verschuivingen hebben in de tijd plaats gevonden. Ook enkele huidige plaatsnamen uit de Romeinse limes zijn naar de Romeinse tijd te herleiden (Nijmegen, Utrecht, Alphen en Maastricht) of hebben juist een andere naam gekregen (Brittenburg, Valkenburg en Roomburg). Naar de Merovingische en Karolingische Tijd zijn nog enkele heemnamen te herleiden. De meeste in Vlaanderen en Friesland. Plaatsnamen en bevolkingsgroepen. Vooral de politiek en de machthebbers bepaalden of namen wijzigen. Denk bijvoorbeeld aan een plein in Berlijn wat in de communistische tijd veranderd van Kaiserplein naar Leninplein en nu weer Platz der Vereinten Nationen heet. Plaatsnamen die toegeëigende zijn, namen van Nederlandse, Engelse en Franse ontdekkers. De naam van het eiland Tasmanië komt van zijn Nederlandse 'ontdekker'. Herkomstplaatsen van de kolonisten gegeven aan nieuwe ontwikkelde plaatsen, zoals New Amsterdam of New York. Deze Europese namen contrasteren met de namen die de lokale bevolking gaf. Die namen koppelen vaak de eigenschappen van plekken aan herinneringen. En ook dat kan weer veranderen naar de voorlaatste naam. Ook een tijdsbeeld is dat namen geschreven worden in de 'oude' taal zoals in Friesland gebeurd. Bolsward = Boalsert. Nu staat de Nederlandse versie nog boven de Friese versie, ook dat kan wisselen.

Hans Renes

Veldnamen en archeologie. Voorbeelden uit de Baronie van Breda.

De tweede spreker is Christ Buiks. Christ is bioloog en streekhistoricus. En is de toponiemendeskundige over de Baronie van Breda. Met behulp van een stift, flipover en een helder geest van de spreker werd er veel informatie met de aanwezigen gedeeld.

Toponiemen ofwel veldnamen zijn namen van akkers, weilanden, heidevelden, bossen, polders, gebieden, nederzettingen, afzonderlijke bomen en dergelijke. Een aparte groep vormen de waternamen en de huis/boerderijnamen. In het gebied de Baronie (15 dorpen en één stad) zijn deze veldnamen in de loop van enkele decennia verzameld uit archieven en uit de volksmond. Dat leverde een enorme berg aan namen op: naar schatting tussen de 50 en 100.000. Van ruim de helft van de dorpen verscheen al een monografie, de overige zitten in de pijplijn. Toponiemen zijn de weerslag van de kijk van onze voorouders op het landschap, de landbouw, de bossen etc. Zij verstrekken informatie over hoe het landschap in de verschillende eeuwen er uitzag. Voor de verklaring van toponiemen moeten allerlei andere disciplines ingeschakeld worden, zoals landbouwgeschiedenis, historische geografie, bodemkunde, bosbouw en ook archeologie, maar vooral de taalkunde. De archeologie en de toponymie hebben allerlei raakpunten, waaraan in de literatuur eigenlijk nog niet aandacht is besteed. We zullen voor de Baronie enkele elementen wat uitgebreider bespreken.

• Burcht



Dit element kan teruggaan op een relict uit de Romeinse tijd, een versterking uit de Vikingentijd, maar vaker op een middeleeuwse motte versterking en ook bestaan er vele modenamen met burg uit de 17e/18e eeuw. Burg kan verward worden met berg en etymologisch zijn beide ook wel verwant. In de Baronie zijn enkele bekende burgnamen: Burgst (eerste gevonden vermelding 1265), bij Princenhage, Kwalburg bij Alphen(1342), Aardenburg, Kreitenburg, Valkenburg, Rustenburg en vele andere.



• Donder



Dit element komt niet erg frequent voor: Donderbos bij Den Hout (1325), Dondersteen, Donderblik, Donderven en en een handvol andere. Op de plaats het Donderbos zijn door Verhagen tientallen voorwerpen uit de IJzertijd en Vroege ME opgedolven. Bij het Donderblik op de grens van Rijsbergen/Princenhage werden misdadigers terecht gesteld.



• Heem



Heem'woning, woonplaats' kan op het eind van een woord in de loop der eeuwen verdoffen tot -um, -om, -em, of -en. Heemnamen komen in de Baronie niet talrijk voor. Alphen is in elk geval de eerst vermelde in 709 Alfheim. Mertersem(1233) was de oude naam voor het dorp Princenhage. Cochem(1440) was ooit een nederzetting in de Gilse Dorpsakker en Belcrum (1377) was een bewoonde hoogte ten noorden van Breda.



• Hofstad



Dit is een element dat vaak wijst op een oude boerderij, mogelijk een Einzelhof. Het woord betekent 'plaats waar een boerderij staat'. Vooral het toponiem Oude Hofstad is belangwekkend; het komt vrij frequent voor. Aearde(1354).



• Steen



Dit element kan wijzen op een plaats waar stenen gebakken werden, dus een plaats waar leem in de ondergrond aanwezig was, of op een plaats waar stenen(Romeinse) gevonden werden. Het bakken van stenen werd pas in de 13e eeuw opnieuw geïntroduceerd. In de Baronie komt steen voor in diverse steenakkers en steenbergen. Op Steenakker onder Princenhage zijn veel Romeinse artefacten aangetroffen. Steelhoven onder Oosterhout heette aanvankelijk Steenlo: Sthenlo (1213).



• Tommel



In de Baronie komt meestal tommel (lat.Tumulus'grafheuvel' voor, in andere streken tom (tombe). In de Baronie is het element bekend in Baarle, Ginneken, Princenhage(twee maal), Sprundel en Zundert. Het element tommel lijkt beperkt tot de zandgronden van de Kempen. Soms is het toponiem vervormd met als resultaat bv. trommel en tuimel.In het gehucht Tommel (1415) onder Baarle zijn twee grafheuvels opgegraven. De tommels in de Baronie liggen meestal in de dorpsakkers. Lagen ze oorspronkelijk in de hei?

Christ Buiks

Voor het tweede gedeelte van de studiedag hebben, de NBAG organisatoren Ria Berkvens en Carlijn Hageraats, sprekers weten te strikken die allerlei interessante casestudies hebben uitgevoerd.

Texandrië opnieuw bekeken

De derde spreker is Lauran Toorians. Lauran is een freelance historicus en linguïst ofwel beoefenaar van taalkunde.

Texandria is met wat variatie nog steeds een bekende en vaak gebruikte naam die breed wordt geassocieerd met Noord-Brabant. Zo dragen vele verenigingen, sportclubs en bedrijven deze naam. Over de oorsprong van de naam is lang en veel gespeculeerd, zowel voor wat betreft de etymologie (taalkunde) als over de historische herkomst en betekenis. Het is duidelijk dat die betekenis in de loop van de tijd veranderde. Met Texandria werd een gebied aangeduid en dat gebied lijkt in de loop van de tijd steeds groter te zijn geworden. Recent verscheen in een vriendenboek voor Frans Theuws het artikel 'Texandria revisited: in search of a territory lost in time' door Arnoud-Jan Bijsterveld en ondergetekende (dit artikel is te vinden op internet). Arnoud-Jan Bijsterveld ging daarbij in op de historische ontwikkelingen van het begrip, ondergetekende behandelde de taalkundige aspecten.

De naam werd in de Romeinse tijd al vernoemd door Plinius de Oudere (overl.79), Naturalis Historia IV. In het boek Gallia Belgica staat: 'tussen Schelde en Rijn wonen Taxuandri onder vele namen' (dit werk was in de zevende en achtste eeuw bekend). De schrijver Ammianus Marcellinus, Res Gestae (circa 385) meldt: in 358 vallen Salische Franken binnen 'apud Toxandriam locum' (dit was marginaal bekend in de negende eeuw. In de laat Merovingisch & vroeg Karolingisch tijd zijn oorkonden bekend uit de periode 709-785 en noemen plaatsen in pagus Texandrie. Clusters liggen tussen Alphen en Waalre en rond Overpelt. In het begin van deze periode missioneerde Lambertus hier in Texandria. In de periode 814-914 neemt het gebied in omvang toe. Halverwege de negende eeuw is er ook sprake van een comitatus. Van 950-1130 komt vooral in kerkelijke bronnen de naam. Tessenderlon (1135) voor. Etymologie gaat over de vorm van 'woorden', over klanken. De klankontwikkeling van 'vormen' verloopt regelmatig. Via 'klankwetten'. Betekenissen veranderen niet regelmatig en zijn niet in regels te vangen. Betekenis laat zich dus nauwelijks reconstrueren. Een mooi voorbeeld is het woord arbeid, in de middeleeuwen betekende het ellende en het huidige woord ellende betekende in de Middeleeuwen buitenlands. Het is dus heel erg opletten met oude namen verklaren naar de huidige betekenis. De historisch vergelijkende taalwetenschap reconstrueert dan ook eerst en vooral 'vormen' (woorden, uitgangen e.d.m.). Die reconstructies zijn nauwkeurig, maar niet gedateerd! In het woord Texandria ligt de Proto-Germaanse vorm *tehswo(n)- besloten. Dat woord betekende 'rechterhand' en van daaruit ook 'rechts' en - misschien verbazingwekkend - 'zuidelijk'. Een verband tussen individueel ervaren richtingen (links, rechts, voor, achter) en de windrichtingen komt in meerdere talen voor en verschijnt ook vaker in toponiemen. Texandria past in een rijtje: Swifterbant = 'noorder-land'. Teisterbant = 'zuider-land'. Texandria = 'zuidelijkst-land. Noord-zuid ten opzichte van wat? Hoe oud is deze tegenstelling? (Texandria is al 'Romeins'!) Germaans, of toch Keltisch? In Germaanse talen alleen Gotisch taihswa 'rechts' en Oudhoogduits zeso 'rechts'. Maar wel Teisterbant en Texandria, en Texel/Tessel 'het zuidelijke'. Dus? Deze namen zijn Keltisch of we raakten een woord kwijt. Allebei mogelijk en allebei niet te bewijzen! De naam Texandria laat zich verklaren vanuit het Germaans (en ook uit het oudere Proto-Indo-Europees). Er bestaan echter ook goede parallellen in Keltische talen en dat roept de vraag op of de naam ook Keltisch zou kunnen zijn. Die vraag laat zich niet goed beantwoorden. Het kan, maar valt niet goed te bewijzen. Voor de betekenis maakt het niet uit.

Conclusie:
(1) We hebben nu een beter beeld van de etymologie van Texandria.
(2) Het is aannemelijk dat de naam sinds de Romeinse tijd in gebruik bleef.
(3) Het naamgevingsmotief, en dus de betekenis, blijft onduidelijk.

Lauran Toorians

De Toponymie van Best, met de geschiedenis van het grondbezit en impressies van de herdgangen uit de jaren '50-'60

De vierde lezing werd met veel enthousiasme verzorgd door Paul Maas. Paul heeft onlangs samen met Daniel Vangheluwe en prachtig boekwerk over de Toponymie van Best uitgebracht. Het is een studie van Paul Maas en Daniel Vangheluwe, en een productie van Stichting deKapellekes. Het boek werd op 23 november gepresenteerd in Best, in samenwerking met Erfgoedvereniging Dye van Best en de Gemeente Best. Deze samenwerking heeft eerder geleid tot het boek 't Goet te Arle. Harrie van Vroenhoven als voorzitter en Chris Kastelijn en Kees Dekkers, hebben ieder op hun terrein geholpen bij ons onderzoek en de presentatie ervan. Het onderzoek naar de veldnamen van Best startte in 2012 en is op wetenschappelijke wijze uitgevoerd. Straten(Oirschot) is ook bij het onderzoek betrokken vanwege het belangrijke aandeel van deze herdgang in de geschiedenis Oirschot en dus ook van Best. In Straten, op Kasteren, ligt een Romeinse vindplaats. In de verste verte weten we nog niet hoe groot de betekenis van die Romeinse aanwezigheid voor Best en Oirschot is geweest. Er is met HAZA een gedigitaliseerde kadasterkaart gemaakt van geheel Best, die we hebben weten te koppelen aan het kohier van 1792 hetgeen veel veldnamen leverde met de juiste ligging in het veld. Menig archiefgegeven hebben we daaraan weten te verbinden. Daarmee krijgt het landschap een belangrijke plaats in ons onderzoek. Onze gegevens gaan doorgaans terug tot de 14e eeuw met een enkele uitzondering tot in 1107 waar, in een pauselijke acte, 'wordt gesproken' over de bezittingen van de abdij van Sint-Truiden in Noord-Brabant waaronder ook Insula Dunc, dat wij in Straten menen te kunnen lokaliseren. Het onderzoek heeft tot nu toe geleid tot het inzicht dat de Abdij van Sint-Truiden in Best en mogelijk ook in Oirschot grootgrondbezitter was en dus grote invloed heeft gehad, met daarbij ook nieuwe inzichten over de achtergronden van de Heer van Oirschot. In het boek worden daarnaast ook impressies gegeven, rijkelijk voorzien van foto's, over de herdgangen van rond de jaren '50-'60. Die impressies zijn gebaseerd op eigen herinneringen en op interviews met personen uit die herdgangen. Daar werd uiteraard niet naar volledigheid gestreefd, maar ze geven wel een betrouwbaar beeld van Best uit die tijd. Ze helpen ons nu, in 2018, de ontwikkelingen van Best via 1950-1960 en via 1800 en soms ook nog veel verder terug, op het netvlies te krijgen. De toegankelijkheid van het boek wordt daardoor sterk vergroot. Het boek werd mede mogelijk gemaakt door subsidies van PB Cultuurfonds, het Groenewoud en enkele milde schenkers uit Best.

Paul Maas

Het mag (g)een naam hebben. De toepassing van toponymie in actueel archeologisch onderzoek

De vijfde lezing werd door Johan Verspay verzorgd. Johan Verspay studeerde in 2007 af aan de Universiteit van Amsterdam op onderzoek naar het Brabantse platteland in de Middeleeuwen en Vroege Nieuwe tijd. Deze studie zet hij nu voort met een promotieonderzoek aan de Universiteit van West-Bohemen (CZ). Johan werkt daarnaast als freelance onderzoeker mee aan verschillende opgravingen vanuit zijn onderneming Creative Archeology.

Oude veldnamen herbergen een schat aan informatie over vroegere landschappen en de mensen die deze bevolkten. We vinden hierin aanknopingspunten voor topografie en vegetatie, voor landgebruik en eigendom (bv. hoevenamen). Maar ook voor de manier waarop mensen naar hun omgeving keken (bv. Duivels- en kabouterbergen), deze waardeerden en beleefden en hoe en wanneer hierin veranderingen optraden (transformatie van het ideologische landschap). Desondanks wordt toponymie slechts zelden betrokken in archeologisch onderzoek en dan meestal pas achteraf. Dat het meerwaarde heeft om toponymie te integreren in archeologisch onderzoek illustreren we aan de hand van de casus Best-Aarle. Hierin vormde de studie van Paul Maas en Daniël Vangheluwe de sleutel voor het lokaliseren van enkele historische hoeven en het identificeren van oude akkerkernen. Door deze informatie in een vroeg stadium in het onderzoek te betrekken konden we bovendien meer gerichte keuzes maken in het veld waardoor de beschikbare middelen doelmatiger konden worden ingezet. Omdat veldnamenonderzoek geen onderdeel is van de huidige Archeologische Monumentenzorg praktijk, zijn we hiervoor veelal afhankelijk amateur-historici. Daarmee is het een treffend voorbeeld van de waarde van burgerwetenschap (citizen science). Voor het aankomende gemeenschapsarcheologie project naar dorpsvorming in het Groene Woud zou het een welkome aanvulling zijn.

Johan Verspay

Aandachtig publiek

De totstandkoming en verbeelding van een toponiemenonderzoek

Na een korte pauze werd de laatste lezing van de studiedag verzorgd door twee personen die actief zijn in de historische Geografie Peelland. De heren Rini van de Laar en Peter van den Berk gaven op een zeer nauwkeurige en illustratieve wijze uitleg hoe de totstandkoming en verbeelding van een toponiemenonderzoek in zijn werk gaat.

HMet de combinatie, toponiemenonderzoek en archeologie, daar is de werkgroep niet direct mee bezig. Wat de heren lieten zien is een fraaie weergave hoe men de vele informatie van kaarten, foto's, toponiemen en andere informatie aan elkaar heeft gekoppeld. Als terugkerend centraal punt van de interactieve PowerPointlezing werd het hart van Mierlo genomen. In het tweede gedeelte van de lezing werd de Mierlo's kerk en omgeving beetgepakt. De kerk heeft een bouwkundige merkwaardigheid in zich en dat is een blind raam wat je van de buiten kant niet goed kunt beoordelen. Aan de binnenzijde is te zien hoe de architect bouwkundig heeft geworsteld met oud en nieuw. Je moet het zelf maar eens gaan bekijken. De beide heren lieten de aanwezigen mee kijken hoe men vanaf het begin dat het kadaster in werking trad (oktober 1832) tot 2015 alle percelen met de gebouwen van Mierlo heeft ingetekend. Men is begonnen met de minuutplans en de Oorspronkelijke Aanwijzende Tafels O.A.T. ongeveer getekend in 1828 en de database bijgewerkt tot 1831. Als je dit combineert of samenvoegt krijg je een kaart van 1832 met alle eigenaren van zo'n dorp of stad in ons geval Mierlo, met grondsoort, hoeveel bunder, roede en ellen, de klasse, en wat er aan belasting betaald moest worden. Vanaf 1832 tot 2015 zijn er bij iedere verandering of een correctie van het perceel, tekeningen gemaakt door de landmeter, de zogenaamde hulpkaarten. Bij iedere verandering, maar ook als het perceel in andere handen overging door middel van koop of verkoop maar ook bij scheiding en deling zijn er Perceelsgewijze Kadastrale Leggers (PKL's) gemaakt. Met het oogpunt op wat er allemaal aan de percelen gehangen kan worden, zoals de eerder genoemde PKL's of notariële akten van onroerend goed. Maatboeken, verpondingen, cijnsregisters, toponiemen, archeologische vondsten, genealogie, foto's, boeken, rapporten, enz. en de werkwijze, hoe je alles aan de percelen kunt hangen met Metadata, lieten de heren live zien via internet op hun website. In een rap tempo werd getoond waar je weer in verder kunt klikken. Met de hiervoor genoemde registers kun je ook in de tijd terug. Tot de verpondingen beginnen ongeveer 1640. Met de cijnsregisters in de tijd terug, overal verschillend maar gemiddeld tot 1400. Dan blijven over, de koop en verkoop van de gronden van de heren van de heerlijkheid voor sommige groepen van percelen, dat kunnen hoeves zijn, terug in de tijd tot 1200. Het kasteel en de voorgangers zijn daar natuurlijk een goed voorbeeld van.

info@ heemkundekringmyerle.nl , Peter.vd.berk@gmail.com
http://www.heemkundekringmyerle.nl/hisgeoMyerle-1832.html

Peter van den Berk

Sluiting

Rond 17.00 uur sluit de voorzitter de studiedag af met dank aan alle betrokkenen.

CLOSE

Nieuwe Onderzoekstechnieken - Nieuwe inzichten

Verslag studiedag 25-03-2018

Verslag van de voorjaarsstudiedag: "Nieuwe Onderzoekstechnieken - Nieuwe inzichten".

Inleiding

Om 10.30u start de studiedag met een inleiding van de voorzitter Peter van Nistelrooij: De laatste 10 tot 20 jaar hebben nieuwe technieken op het gebied van chemie, biologie, natuurkunde, geo-informatica en computertechnologie de archeologie enorm vooruit geholpen, en ook veranderd. Denk bijvoorbeeld aan het ontwikkelen van isotopenchemie. Iedereen kent uit de media het verhaal van de dode wolf, gevonden in Friesland. Maar waar kwam de wolf vandaan? Met deze techniek werd bepaald dat de wolf uit Polen kwam. Deze techniek wordt binnen de archeologie steeds vaker gebruikt om de herkomst van archeologische overblijfselen te bepalen. Een gruwelijk voorbeeld komt uit Maren Kessel, waar Julius Caesar een heel volk in het nauw dreef en afslachtte. Waar kwam dat volk vandaan? Bepaald werd ergens uit het tegenwoordige midden-zuiden van Duitsland. Verder zijn we gewend geraakt aan het gebruik van computeranimatie voor het visualiseren van gebouwen en leefgemeenschappen. Hele historische steden, zoals Den Bosch, worden op basis van archeologische opgravingen in beeld gebracht. In de krant zie je tegenwoordig bijna standaard bij een archeologisch artikel, een schitterend bijna foto achtige plaatje. Zelfs de ruimtelijke ordening plannenmakers gebruiken de animaties! Geweldig toch. Iedereen heeft gehoord van DNA. Het is ronduit fascinerend hoe middels DNA-analyse hele volksbewegingen uit het verleden in beeld komen. Met de vlieg toestellen, drones, kunnen we tegenwoordig heel eenvoudig schitterende overzicht foto's en films van opgravingsites maken. Peter heeft, nog maar zo'n 20 jaar geleden, bij het Vorstengraf in Oss in een hoogwerker bakje, al slingerend door de wind en regen, op 25 meter hoogte, overzichtsfoto's gemaakt. Nu gaat dat met twee vingers gewoon vanaf de grond. Remote Sensing die verborgen steden tevoorschijn halen en GIS analyses die helpen om een beter beeld te krijgen van de economie van het Romeinse Rijk, allemaal nieuwe technieken.

Imaging Techniques

Het eerste gedeelte van de studiedag is Imaging Techniques genoemd. Visualisering van wat er opgegraven is.

Drone-technieken bij archeologisch onderzoek.

De eerste lezing werd verzorgd door fysisch geograaf Walter Laan. Walter is werkzaam bij Archol als GIS specialist en als hoofd ICT. Tevens ook docent op de Universiteit van Leiden.

Archeologen hebben altijd al hun vindplaats van boven willen bekijken. Vanaf een hoger perspectief is het makkelijker om relaties te leggen met de omgeving, kleurnuances te bekijken, maar ook om grote fenomenen in kaart te brengen die vanaf de grond niet goed te zien en te fotograferen zijn. Een aantal ontwikkelingen zijn de afgelopen 10 jaar samengekomen waardoor het gebruik van drones explosief is toegenomen. Allereerst zijn drones simpelweg betaalbaar en beschikbaar geworden. De eerste drones waren vrij lastig te besturen omdat deze nog niet waren uitgerust met gps. Een klein zuchtje wind was genoeg om het de besturing heel lastig te maken. Het gebruik van satellietnavigatie (gps) is in de afgelopen 15 jaar gegroeid en de meeste drones zijn nu met deze technologie uitgerust. Door deze toevoeging werd het besturen van de drones veel eenvoudiger. Ten tweede zijn de camera's steeds kleiner en lichter geworden. Drones zijn tegenwoordig uitgerust met HD-camera's waarmee het mogelijk is om in hoog resolutie video- en fotomateriaal te maken. Ten derde worden de abrupte bewegingen die een drone maakt gecompenseerd door een zgn. gimbal, een techniek die uit de filmindustrie is opgepikt. Door deze techniek kan een drone heel rustige filmbeelden maken terwijl er 4 tot 8 motoren hoge toeren draaien en er een stevige wind staat. Een fotocamera is slechts één van de "sensoren" die aan een drone gehangen kan worden. Daarnaast kan je ook denken aan infrarood-, UV-camera's, 3D scanners, etc. Drones zitten dus vol met moderne technologie en kunnen daarmee mooie beelden uit de lucht leveren. Het woord drone is Engels voor mannetjes bij (dar). Er zijn twee typen drones, namelijk die met een vaste vleugel en die met multi rotors. Drones worden gebruikt in de landbouw(o.a. bemestingsadvies), infra(inspectie van moeilijk bereikbare plaatsen zoals bruggen), hulpdiensten (brandweer), media, pr (zoals makelaars) enz. De wet- en regelgeving is verschillend voor recreatief en beroepsmatig gebruik. Recreatief; hoogte maximaal 120 meter en beroepsmatig lager, maximaal 50 meter. Voor beide geldt; altijd visueel contact houden met de drone, alleen overdag vliegen, niet vliegen bij no-fly zones zoals vliegvelden en respecteer andermans privacy. De laatste ontwikkeling is er eentje die eigenlijk los van drones staat. In de afgelopen 10 jaar zijn er software programma's op de markt gekomen die met een serie foto's een 3D model kunnen produceren. Het zogenaamde onthoeken van foto's, orthofoto. Door deze techniek is het mogelijk vanaf foto nauwkeurig te meten. Men kan zo foto's van een gehele opgraving over elkaar heen leggen.

Orthofoto: onthoeken van foto's

Op bovenstaande afbeelding zijn de blauwe vierkantjes de cameraposities. Het programma neemt niet alleen de beelden. In iedere foto zit ook informatie verstopt: met welke instellingen de foto is gemaakt. Zoals het diafragma, sluitertijd, brandpuntafstand. Dit soort programma's kan uit een reeks foto's een model maken, en zo een samengevoegde foto maken. De onthoekte foto's kunnen we in een GIS brengen, een geografisch programma.

Onthoekte foto met sporen

En daar kunnen we de sporen die we in het veld getekend hebben opleggen. We zien verkleuringen binnen de sporen die misschien achteraf nog anders te interpreteren zijn. Een foto geeft meer informatie dan een tekening. Deze programma's zijn binnen de archeologie zeer populair en inzetbaar op verschillende schalen. Vondsten kunnen digitaal in 3D worden afgebeeld, maar ook op opgravings- of landschapsschaal is deze techniek zeer bruikbaar. Door drone beelden te gebruiken in combinatie met deze software is het nu heel eenvoudig om een 3D model van een opgraving of gebouw te maken. De ontwikkelingen staan niet stil, de eerste waterdichte drones komen al op de markt, andere technieken zullen eraan worden toegevoegd. Maar nu al kunnen we stellen dat archeologen dankbaar gebruik maken van drones en dit waarschijnlijk in toenemende mate zullen gaan doen in de toekomst. The sky is the limit...

3d scannen, fotogrammetrie en 3d modellen.

De tweede spreker in het kader van Imaging Techniques is Ronald Glaudemans. Ronald is bouwhistoricus bij Erfgoed 's-Hertogenbosch en promoveerde op 18 april 2017 aan de Radboud Universiteit op onderzoek naar de bouwgeschiedenis en bouwsculptuur van de Sint-Jan kathedraal van Den Bosch. Ronald heeft voor het eerst alle middeleeuwse sculptuur van de Sint-Jan beschreven en gedateerd. Dat deed hij door met 3D-visualisaties van de kathedraal een sluitende bouwgeschiedenis te reconstrueren. Door de visualisatie kon hij precies bepalen wat wanneer gebouwd is. Op deze wijze werden de sculpturen voor het eerst nauwkeurig gedateerd.

De afdeling Erfgoed van de gemeente 's-Hertogenbosch heeft de afgelopen jaren fors geïnvesteerd in 3D-presentatietechnieken ten behoeve van het bouwhistorisch en archeologisch onderzoek in de stad. Met het Jeroen Bosch-jaar als aanjagend vliegwiel, is het gelukt om een voor een breed publiek zeer geslaagde visualisaties te maken van 'de stad van Bosch'. Op de bijbehorende tentoonstelling kwamen maar liefst 35.000 bezoekers af en ook het verschenen boek, met dezelfde titel, was een succes. Uit dit project is gebleken dat nieuwe 3D-technieken zich bij uitstek lenen voor het presenteren van moeilijk toegankelijke onderzoeksgegevens of ruimtelijk moeilijk te doorgronden gebouwen. Ook werken de 3D-modellen drempel verlagend bij het publiek dat we graag willen bereiken. Het creatief gebruik van 3D-modellen, als leidraad of als hypothesemodel, kan bij bouwhistorisch en archeologisch onderzoek tot geheel nieuwe inzichten leiden. Bedachte ruimtelijke oplossingen of reconstructies blijken vaak niet uitvoerbaar wanneer ze daadwerkelijk worden 'nagebouwd' in 3D. Door archeologische en bouwhistorische gegevens te combineren in een 3D-model kunnen nieuwe conclusies over de bouwgeschiedenis worden getrokken. De Sint-Jan in Den Bosch kent een, ruimtelijk gezien, bijzonder ingewikkelde bouwgeschiedenis die op conventionele wijze nauwelijks kon worden overzien. Door de bouwvolgorde letterlijk na te bouwen in 3D-modellen kon de bouwgeschiedenis worden getoetst en aangepast/verbeterd. Zo toonde Ronald vorig jaar in een publicatie aan dat er in het middenschip van de Sint-Jan tijdens een bouwfase twee torens hebben gestaan.

Sint-Jan bouwfases 1418

Sint-Jan bouwfases 1430

Naast deze toepassingen kunnen 3D-technieken van groot nut zijn bij de documentatie van archeologische of bouwhistorische objecten. 3D-scannen, 3D-fotografie en combinaties ervan worden door de afdeling Erfgoed toegepast, uitgeprobeerd en verbeterd. Als voorbeeld van 3D-scannen werd een binnen gevel van een oud huis genomen. Door software programma's werden de vele gescande foto's tot één 3D-model gemodelleerd. Ook is de voorgevel van het stadhuis met behulp van 3D-technieken in beeld gebracht. Door de eerder beschreven orthofotografie, kleuren en UV-technologie kan men zelfs aantonen welke delen in welke tijdsperiode zijn gerestaureerd. Zo kan men de restauratie werkzaamheden van een bepaalde bouwperiode heel nauwkeurig uitvoeren.

Micro Sciences

Het tweede gedeelte van de studiedag hebben we Micro Sciences genoemd. Met behulp van microscopen en elektronen microscopen kunnen we de archeologische materalen bekijken.

Moving metals, Bronze Age metalworking

Onze derde spreker is Maikel Kuijpers. Maikel is universitair docent in de Europese Prehistorie aan de Faculteit der Archeologie van Leiden. Zijn belangrijkste onderzoeksthema's zijn de metallurgie van de Bronstijd, de materiéle cultuur, het vakmanschap en de vaardigheid. De laatste twee zeer specifieke mens-materiéle relaties worden zowel in de archeologie als in de hedendaagse maatschappij onderzocht. In 2014 is Maikel gepromoveerd aan de Universiteit van Cambridge, op onderzoek op vakmanschap en vaardigheden uit de metaalbewerking in de Vroege Bronstijd.

In 2008 zijn in het beekdal van de Kleine Beerze, ter hoogte van Hoogeloon, een tiental bijlen uit de Midden-Bronstijd opgegraven. Het feit dat deze tijdens een opgraving zijn gevonden en de vondsomstandigheden dus uitstekend gedocumenteerd, maakt dit een zeer bijzondere vondst. Niet alleen kan nauwkeurig gereconstrueerd worden hoe en waar deze bijlen gedeponeerd werden in de Midden Bronstijd, we kunnen ook dankzij wetenschappelijke methodes verschillende details over de productie van deze bijlen onthullen. Metalen objecten hebben het voordeel dat de gebruikte productietechnieken zich 'fossiliseren' in de microstructuur van het metaal. Het is daardoor mogelijk om aan de hand van metallografie een gedetailleerde beschrijving te geven van de productie. Een groot deel van de zogenaamde chaîne opératoire kan worden gereconstrueerd aan de hand van dit type monster. Zijn de bijlen in een gegoten toestand gelaten of bewerkt? Hoe zijn ze bewerkt? Zijn ze vormgeven door hameren en daarna zacht-gegloeid? Hebben ze een laatste ronde van koudbewerking gekregen om de hardheid van de snede omhoog te krijgen? Al deze vragen kunnen we beantwoorden middels een metallografisch monster waarin de microstructuur van het metaal zichtbaar is. Dankzij een additionele methode die Maikel in zijn PhD heeft ontwikkeld - zogenaamde perceptive categories - kunnen we naast een analyse van wat er gedaan is (de technologische stappen) ook kijken naar hoe deze stappen zijn toegepast. Dit geeft ons toegang tot de vaardigheid van de metaalbewerkers. Dankzij monstername kunnen we vast te stellen dat een bijl uitgehamerd is. Door echter ook te categoriseren in hoeverre dit plaatsvond, en te kijken of dit een respons was op het type metaal kunnen we het niveau van vaardigheid in kaart brengen. Via metallografie en deze methode van perceptive categories om de data te analyseren en interpreteren, is het mogelijk om een brug te slaan tussen twee werelden die moeilijk met elkaar communiceren. De 'science-based' archeologie en de meer theoretische sociale archeologie. Deze manier van metallografisch onderzoek is standaard in de materiaalkunde maar wordt slechts sporadisch toegepast op archeologisch materiaal, ondanks dat deze methode bijzonder veel informatie oplevert op het gebied van productie. In de Nederlandse archeologie zijn slechts twee voorbeelden te vinden waar op deze manier onderzoek is gedaan, op zogenaamde Geistingen bijlen. Vijf van de tien bijlen uit Hoogeloon zijn bemonsterd. De resultaten maken deel uit van een groot onderzoeksproject aan de universiteit Leiden omtrent de curieuze deposities van bronzen in de Bronstijd. Een van de hoofdvragen van dit project, genaamd Economies of Destruction, is als volgt: Wat maakt een object geschikt voor depositie? Eerder onderzoek heeft uitgewezen dat specifieke objecten op selectieve plekken in het landschap gedeponeerd worden. Wat deze gedeponeerde objecten echter anders, dan anderen, maakt is nog niet duidelijk. Een van de personen die hier invloed op had was de metaalbewerker. Zo zijn er aanwijzingen dat bepaalde bijlen in Centraal-Europa al vanaf hun productie bestemd waren om te deponeren. Ze zijn gemaakt van een bijzondere compositie en volgens een recept dat afwijkt van normale bijlen. De productiecontext, vakmanschap en de kwaliteit van objecten lijkt dus een rol te spelen en het is in dit licht dat de bijlen van Hoogeloon erg interessant zijn.

De bronzen bijlen van Hoogeloon

Een dubbele Tilburgse ver(r)assing: eivormige smeltkroesjes uit de IJzertijd

De vierde lezing wordt verzorgd door Hans Huisman. Hans studeerde bodemkunde aan de Universiteit van Wageningen, waar hij zich specialiseerde in karteringstechnieken, geochemie en GIS. Hij promoveerde in 1998 op een onderzoek naar de chemische samenstelling van de Nederlandse ondergrond. Hans Huisman is per 1 december 2017 benoemd tot bijzonder hoogleraar Geoarcheologie (aardwetenschappelijke toepassingen in de archeologie) en Archeometrie (chemisch-fysisch onderzoek in de archeologie) aan de Rijksuniversiteit Groningen. Hij maakt dan voor één dag in de week deel uit van het Groningen Instituut voor Archeologie van de Faculteit der Letteren, naast zijn werk bij de RCE.

Bij toeval werden in Tilburg, in een kuilvulling met veel houtskool en ijzertijdaardewerk, dertien eivormige objecten gevonden. Een groep onderzoekers van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, TU Delft en de Universiteit van Groningen zette een reeks aan technieken in om uit te zoeken wat het voor voorwerpen waren, waarvoor ze gebruikt waren en hoe ze waren gemaakt. Dat leverde twee grote verrassingen op. Non-destructieve chemische analyses met een zg. hand-held XRF bevestigde dat het om smeltkroesjes ging die gebruikt waren voor koperlegeringen. De eerste grote verrassing was dat sommige van de eivormige kroesjes afdrukken vertoonden van schroot: Kennelijk waren ze gebruikt voor recycling van objecten van koperlegeringen. Met behulp van een micro-CT scanner konden de afdrukken gereconstrueerd worden. Om een beter beeld te krijgen hoe de smeltkroesjes waren gemaakt en gebruikt zijn slijpplaatjes gemaakt van enkele gebroken exemplaren. Onderzoek met microscoop en elektronenmicroscoop leverde een tweede grote verrassing op: Het bleek dat de kroesjes gemaakt waren met een tot nog toe onbekende combinatie van fijn zand en een mengsel van klei en as van zoutminnende planten. De combinatie van technieken leverde zo nieuwe inzichten in de metallurgie van de midden-ijzertijd.

Compleet en gebroken smelt kroesje

Back to Basics / Down to Earth.

Het laatste gedeelte van deze studiedag is genoemd Back to Basics / Down to Earth. Hier komt het zeer tot de verbeelding sprekende isotopen onderzoek naar voren en grondradaronderzoek.

Isotopenonderzoek aan skeletmateriaal. Je bent wat je eet! Isotopenonderzoek in de Nederlandse archeologie. Een casestudy uit 's-Hertogenbosch

De vijfde spreker is Lisette Kootker. Lisette is verbonden als bioarcheoloog aan de Universiteit van Leiden en aan de Vrije Universiteit van Amsterdam. Lisette onderzocht of isotopenonderzoek ook kan worden toegepast op Nederlands cultureel erfgoed. Aan de hand van honderden analyses van archeologische gebitselementen uit Nederland en Zuid Afrika concludeerde Lisette dat vooral strontiumisotopenonderzoek (87Sr/86Sr) een belangrijke rol speelt in het onderzoek naar de geologische afkomst van mens en dier. Lisette ontwikkelde de eerste Nederlandse strontiumisotopenkaart waarop de ruimtelijke verspreiding van 87Sr/86Sr is weergegeven. Lisette heeft ervoor gezorgd dat haar isotopenonderzoek nu stevig is ingebed in de commerciële archeologie, waardoor biogeochemische methodieken meer systematische verankerd zijn in het Nederlandse archeologische onderzoek.

Bijna 30 jaar geleden, in 1987, publiceerde Lex T. Runia de eerste resultaten van koolstof- en stikstofisotopenonderzoek op menselijke resten in zijn proefschrift "The chemical analysis of prehistoric bones. A paleodietary and ecoarcheological study of Bronze Age West Friesland". Na dit pionierende werk duurde het exact 21 jaar alvorens weer op grotere schaal isotopenonderzoek op Nederlands archeologisch materiaal werd uitgevoerd (Van de Locht & Kars, 2008a,b). Anno 2018 kunnen we stellen dat archeologisch onderzoek naar menselijke en dierlijke resten ten opzichte van een decennium geleden een extra dimensie erbij heeft gekregen. Het fysisch antropologisch en archeozoölogisch onderzoek vormen nog steeds de basis, maar met de toepassing van DNA- en isotopenonderzoek zijn we in staat om op individueel en op populatieniveau meer inzicht te krijgen in verwantschappen, paleodieet en herkomst. De presentatie gaf inzicht in de (on)mogelijkheden van isotopenonderzoek om de geologische herkomst van een individu -menselijk of dierlijk- te bepalen. Waar komen wij vandaan en welke weg is bewandeld? Onze botten, tanden, nagels en haren bestaan uit bouwstenen die wij via onze voeding binnen krijgen. Strontium is in vele opzichte identiek aan calcium, en reageert er dus mee. Bij de realisatie van ons bot en het tandglazuur wordt soms strontium in de kristalstructuur opgenomen. En de 87Sr/86Sr ratio zal hetzelfde zijn als het eten dat je tijdens het mineralisatieproces hebt genuttigd. Wij zijn dus letterlijk wat wij eten. Gebaseerd op dit principe kunnen we in de archeologie, maar ook in de forensische wetenschappen, het element strontium gebruiken om onze geologische herkomst te onderzoeken. Aan de hand van strontiumisotopenonderzoek, waarbij naar de ratio tussen de isotopen 86Sr en 87Sr wordt gekeken, kan onderzocht worden via de kiezen waar iemand geboren is (de voorste kies 0-3 jaar), de tweede kies (2,5 tot 8 jaar) de achterste kies (8-16 jaar) dus de eerste 16 jaar van zijn leven heeft doorgebracht, en de laatste maanden van het leven gewoond heeft. Door analyses uit te voeren op muizentanden uit heel Nederland heeft Lisette een overzichtskaart gemaakt van Nederland.

Monstername uit een kies

Strontium "isoscape" van Nederland

Deze mogelijkheid om een "levensgeschiedenis" te reconstrueren heeft ervoor gezorgd dat strontiumisotopenonderzoek een van de meest succesvolle en meest toegepaste technieken in de bioarcheologie is. Ook in Nederland is het aantal projecten waarbij strontiumisotopenonderzoek wordt toegepast sinds 2008 explosief gestegen. Een van deze projecten is project Bastion Baselaar in 's-Hertogenbosch. Begin maart 2011 werd op Bastion Baselaar, als voorbereiding voor het verplanten van een oude taxusboom, rond de wortelkluit een smalle sleuf gegraven. De kraanmachinist stuitte daarbij onverwacht op enkele menselijk botten en waarschuwde de politie. Toen deze had geconstateerd dat het niet om recent botmateriaal ging werd de afdeling bouwhistorie, archeologie en monumenten (BAM) van de gemeente 's-Hertogenbosch ingeschakeld die meteen een archeologisch proefonderzoek startte. Al snel bleek het om een kuil te gaan waarin dicht op elkaar gepakt en in meerdere lagen op elkaar een groot aantal skeletten lag; een massagraf dus. Het massagraf bestond uit minimaal zes lagen van opgestapelde lichamen. Door isotopen onderzoek is gebleken dat het gaat om skeletten, afkomstig van Franse soldaten uit de periode 1794-1795. Het uitgevoerde isotopenonderzoek had derhalve als doel om de hypothese dat deze individuen van Franse komaf waren te verifiëren of te falsifiëren.

Grondradaronderzoek

De laatste spreker is Ruud Hemelaar. Ruud is actief in de Werkgroep Innovatieve Meettechnieken in de Archeologie ofwel WIMA van de Archeologische Vereniging Kempen- en Peelland. Met grondradaronderzoek in combinatie met historisch onderzoek verkrijg je vrij snel een, op volledig non-destructieve wijze, bodemopbouw in beeld.

Het doel van de presentatie was te laten zien dat de inzet van de Erfgoedradar nieuwe kansen voor vrijwilligers in de archeologie biedt. Door wetgeving en economische omstandigheden zijn de mogelijkheden voor amateurarcheologen om op te graven of deel te nemen aan archeologisch (gravend) onderzoek beperkt. Met behulp van de Erfgoedradar kunnen amateurarcheologen zelf non-invasief onderzoek naar de aanwezigheid van archeologische sporen en resten uitvoeren. Grondradaronderzoek kan efficiënt door amateurarcheologen met beperkte financiële middelen worden ingezet om zelf non-destructief onderzoek te uit te voeren. Sinds 2014 is de WIMA actief op het gebied van grondradar binnen de archeologie en heeft inmiddels ruim 75 projecten succesvol afgerond. Deze kennis en ervaring heeft geleid tot het opstellen van een concreet stappenplan om daarmee het onderzoek succesvol te maken.

De resultaten van deze projecten laten zien dat de Erfgoedradar in staat is onder diverse omstandigheden antwoord te geven op een scala van onderzoeksvragen. Niet alleen grote structuren zoals fundamenten en restanten van kastelen, kerken en historische landschappelijke elementen maar ook de minder bekende structuren waaronder grafheuvels en karrensporen kunnen met de erfgoedradar in kaart worden gebracht.

rondradaronderzoek

Sluiting

Rond 17.00 uur sluit de voorzitter de studiedag af met dank aan alle betrokkenen.

CLOSE

Best-Aarle, bijzonder cultuurlandschap
met eeuwenoude bewoning

Verslag studiedag 12-11-2017

Verslag van de najaarsstudiedag: "Best-Aarle. Een bijzonder cultuurlandschap met eeuwenoude bewoning".

Rondleiding de Armenhoef

De studiedag begint in Best en wel in de Armenhoef, de oudste bekende bovengrondse boerderij van Nederland en mogelijk zelfs van West-Europa! Het is regenachtig en koud maar we worden door de voorzitter van heemkundekring Dye van Best, Harrie Vroenhoven, warm ontvangen. Het parkeren gaat soepel en we lopen door naar de inmiddels beroemde stal die deel uitmaakt van een normaal in bedrijf zijnde boerenbedrijf van de familie Scheepers. In de Armenhoef zie je onmiddellijk dat het heel oud is en toch fraai met behoudt van zijn identiteit is gerestaureerd.

Rondleider Dick Zweers en de Armenhoef

Bouwhistoricus Dick Zweers heeft het historisch belang van de Armenhoef op juiste wijze ingeschat en onderzocht. Hij weet alles van de constructie van de Armenhoef. Tijdens de rondleiding ontvangen de aanwezigen gedetailleerde informatie van Dick over de constructies en het gebruik van de boerderij gedurende de laatste honderden jaren. Met directe aanwijzingen van sporen op de houten binten, zoals telmerken, gaat het verhaal als het ware leven. Indrukwekkend! Archeoloog Jan-Willem de Kort is 'beeldend assistent' van Dick en geeft aan wat er op archeologisch gebied is onderzocht. De organisatie had voldoende tijd in gepland om rustig alle aanwezige informatie op de panelen te lezen en de diverse constructie details te bestuderen. Hierna vertrokken de deelnemers naar 't Vrijthof in Oirschot om in een warme zaal de studiedag te vervolgen.

De Armenhoef anno 1960

De armenhoef anno 2017

De eerste sprekers waren de rondleiders van de Armenhoef. De sprekers hadden als titel gekozen: Rijke oogst van een armenhoef. Interdisciplinair onderzoek naar de Aarlese Hoeve in Best. In het najaar van 2010 attendeerde bouwhistoricus Dick Zweers de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed op een dertiende eeuwse datering van een boerderij in Best. Daarmee zou deze boerderij de oudste bekende boerderij van Nederland, en mogelijk zelfs van West-Europa zijn. Op basis van het dendrochronologisch onderzoek is vastgesteld dat de hoeve in 1263 werd gebouwd. De boerderij staat bekend onder verschillende namen: de Aarlese Hoeve, de Hoeve Amelrijck Booth, de Armenhoef en 't Goet te Arle. Binnen het agrarische erfgoed is een dertiende-eeuwse boerderij uniek. Behalve de datering was vooral doorslaggevend dat deze boerderij een onmiskenbare aanvulling als onderzoeksobject oplevert. De periode waarin het oudste gebint is gedateerd valt namelijk precies in een periode waar niet alleen bouwhistorici nog weinig van weten, maar ook archeologen. Men groef vanaf die periode het houtskelet van de boerderij niet meer in, maar plaatste het op een ondersteuning van onder andere baksteen of veldkeien (poeren of stiepen), waardoor archeologen meestal niets in de bodem terugvinden. Zogenaamde onzichtbare erven. Bovengrondse voorbeelden zijn er daarnaast nauwelijks. Het overgrote deel van de boerderijen in Brabant heeft een aanzienlijk jongere datering. De oudste boerderij in Brabant was tot voor kort de boerderij aan Maaskant 5 in Vessem. Deze is gedateerd in 1390. In goed overleg met de eigenaar is besloten tot aanwijzing van de boerderij als rijksmonument, waarbij de status als rijksmonument de bedrijfsvoering niet in de weg hoeft te staan. Het bedrijfsgedeelte van de boerderij was echter in slechte staat en is daarom met geld van gemeente, provincie en rijk gerestaureerd. Gelijktijdig met de restauratie van de boerderij is de ondergrond door middel van archeologisch onderzoek gewaardeerd en vond bouwhistorisch onderzoek plaats. Op een sheet toonde de spreker het 3D ingemeten computermodel van de stal. Het inmeten van de situatie voor de aanvang van het onderzoek, duurde slechts één dag. De afbeelding is opgebouwd uit duizenden gekleurde puntjes, maar zag eruit als een foto met prachtige details. Het archeologisch onderzoek had tot doel te bekijken wat de archeologische waarde was van de ondergrond van de boerderij. Er moest dus een beeld komen van de verstoringsgraad en de opbouw. Uit het archeologisch onderzoek bleek dat de poeren en muren tot ca. 1,5 meter diep onder het huidige maaiveld doorgaan. Dat kwam door het gebruik van een potstal. In eerste instantie bevond de potstal zich in de zijbeuken en later alleen in het middengedeelte. De conservering van de botanische resten bleek ontzettend goed. Dat kwam doordat de bodem onder de stal vrij ondiep al kleddernat was. In het veld zag men al complete zaden, haren en andere resten in de humeuze lagen. Uit deze lagen heeft men informatie kunnen halen over wat voor plantensoorten er gevoerd zijn aan het vee, wat er gebruikt is als ligstro en waar de plaggen gestoken zijn die in de potstal zijn gebracht. Daarnaast konden de zaden gebruikt worden om de lagen te dateren. Hieruit bleek dat de oudste lagen gedateerd konden worden vanaf het midden van de vijftiende eeuw.

Hoewel de Nederlandse archeologie een traditie kent om interdisciplinair te opereren, is de combinatie van archeologisch en bouwhistorisch onderzoek nog niet vanzelfsprekend. Dat dit een duidelijke meerwaarde heeft blijkt wel uit de resultaten van het onderzoek naar de Aarlese Hoeve; beide disciplines vulden elkaar naadloos aan. De Aarlese Hoeve is van belang voor het besef dat zich in de dertiende en veertiende eeuw een experimentele ontwikkeling of verandering voltrok in de wijze waarop boerderijen gebouwd werden. De Aarlese Hoeve vormt een concrete brug tussen het archeologische onderzoek en het bovengrondse onderzoek (de bouwhistorie) naar deze fase waarin deze veranderingen plaats vinden. Daarnaast leert de Aarlese Hoeve ons dat de middeleeuwse Brabantse boerderij niet te omschrijven is in één enkel model maar juist dat de ontwikkelingen elkaar snel opvolgen. Tegelijkertijd is het belangrijk te beseffen dat nog lang niet volledig is uitgekristalliseerd hoe de ontwikkelingen tot in detail hebben plaatsgevonden. De Aarlese Hoeve voegt veel nieuwe kennis toe, maar roept ook nieuwe vragen op. Zoals over de ontwikkeling van het rookhuis naar het gebruik van een schouw, over de indeling van het stalgedeelte van de boerderij, over de plaats van de mestopslag en de introductie en ontwikkeling van de potstal. Samenwerking tussen archeologie en bouwhistorie levert veel aanvullende informatie, net als iconografisch onderzoek en archiefonderzoek naar juridische stukken, bouwopdrachten en bestekken. Dit leidt tot meer informatie over de boerderij, de bedrijfsvoering, de inrichting van het erf en de aanwezigheid van bijgebouwen. Gelukkig staat de Aarlese hoeve er na de restauratie weer goed bij en kan, zoals het er nu naar uitziet, nog eens zevenhonderd jaar mee.

Aandachtig luisterende deelnemers

Voor de lunch was het onderwerp de Armenhoef en na de lunch het andere onderzoek, het grootschalige archeologische onderzoek in Aarle dat in het najaar van 2011 en de lente van 2012 werd uitgevoerd door een team archeologen van Archeologisch Onderzoek Leiden (Archol bv) en het voormalige Diachron UvA bv. Op deze plek konden de archeologen in een groot toekomstig woongebied de bewoningsgeschiedenis en het landgebruik over een periode van enkele duizenden jaren onderzoeken. Een bijzondere situatie, want vanaf de late bronstijd tot nu is er bijna continu bewoning geweest in Aarle. Zo zien we vanaf de late bronstijd tot en met de Romeinse tijd het nederzettingssysteem veranderen van verspreid gelegen boerenerven in een gebied met open bossen met eiken en elzen naar meer geconcentreerde bewoning van enkele nabijgelegen boerderijen in een open, meer grootschalig ingericht bomenarm landschap. Voor de jongere perioden geldt dat we de middeleeuwse bewoning konden volgen in een ononderbroken reeks van opeenvolgende erven van de late negende tot de late negentiende eeuw, een periode van ruim duizend jaar: een uitzonderlijk ensemble dat ons inzicht bood in onder andere de ontwikkeling van huisbouw, erfinrichting en de opkomst van de potstal.

De tweede lezing werd gegeven door Eckhart Heunks. Hij behandelde de ondergrond van Best-Aarle: het fysisch geografische landschap. Voor een goed begrip van de landschappelijke ligging van aangetroffen vindplaatsen te Best-Aarle is de geologische, geomorfologische, bodemkundige, hydrologische en in algemene zin de paleo-geografische opbouw van het landschap bestudeerd. Dit is in het veld gedaan aan de hand van enkele lange landschapssleuven met diepe boringen, aangevuld met detailwaarnemingen van bodemprofielen op de verschillende opgraaflocaties. Samen met een analyse van overige beschikbare bronnen zoals historisch kaartmateriaal, hoogte-analyses, en de resultaten van voorgaande veldonderzoeken en andere relevante fysisch geografische gegevens, is een beeld gecreëerd van de paleolandschappelijke ontwikkelingen van het gebied vanaf het Vroeg-Weichselien. Het plangebied Aarle ligt in een overgangslandschap van de hoog gelegen laat-glaciale zandgronden van de midden-Brabantse dekzandrug in het zuiden, naar een groot gebied met voornamelijk lemige en natte broekgronden ten noorden ervan. Het plangebied zelf bestaat uit een mozaïek van fluviatiel versneden dekzand plateaurestanten waarop oude, leemrijke fluvioglaciale dekzanden vrijwel dagzomen. Een dun dek van eolische, relatief leemarme zanden- vermoedelijk gelijktijdig gevormd met de Midden-Brabantse dekzandrug - maakt dat hier op de meeste plaatsen toch sprake is van een redelijk doorlatende toplaag. In deze toplaag heeft zich waarschijnlijk vooral gedurende het Atlanticum een veldpodzol gevormd waarvan de kenmerken binnen het plangebied sterk kunnen variëren, afhankelijk van de lemigheid van de grond en de lokale relatieve hoogteligging. Het feit dat het natuurlijke maaiveld in noordelijke richting behoorlijk afloopt (ca. 1,5 meter/km) en de aanwezigheid van periglaciale dalinsnijdingen hebben vermoedelijk gezorgd voor redelijk droge omstandigheden in de late prehistorie, Romeinse tijd en middeleeuwen. De zuidnoord georiënteerde periglaciale dalen, waarvan er zich twee direct ten oosten en westen van het plangebied manifesteren, zijn opgevuld met goed doorlatende zandige afzettingen en vormen daarmee natuurlijke drainages in het dekzandlandschap. De waterafvoer ging voornamelijk ondergrond: in de dalen zijn geen aanwijzingen gevonden voor de aanwezigheid van natuurlijke beken in het Holoceen. Wel wijzen de grote brokken ijzeroer in de dalflanken op sterke kwelstromen. Ondanks dat het plangebied globaal gezien droog genoeg was voor bewoning en beakkering, zal in de lagere delen met lemige bodems sprake zijn geweest van redelijk natte omstandigheden waaronder beekeerd-achtige bodemtypen konden ontstaan. De lokale en regionale bodemkundige en geomorfologische verscheidenheid heeft, samen met de gunstige hydrologische kenmerken, Best Aarle tenminste vanaf de late prehistorie, maar waarschijnlijk al vanaf de eerste boeren in het neolithicum, aantrekkelijk gemaakt voor bewoning en agrarische activiteiten. Een kwaliteit die het tot in de 21e eeuw heeft behouden en heeft geleid tot een rijk bodemarchief.

Eckhart Heunks

De derde spreker is senior specialist archeobotanie Laura I Kooistra. De titel van haar lezing is: Het landschap als leefgebied voor de bewoners van Best-Aarle op basis van paleo-ecologisch onderzoek. Ze stelde zich de vragen; Hoe zag het landschap van Best-Aarle eruit toen er zich in de late prehistorie boeren vestigden? Waarom gingen ze juist daar wonen. Had het te maken met de aanwezigheid van goed water, genoeg voedsel, grondstoffen en de woonlocatie? En hoe veranderde het onder invloed van menselijk handelen? Was de microregio met bos bedekt en kapten de bronstijdboeren open plekken in het bos, of had men uitzicht over het naar het noorden lager wordende land en keek men uit over het pleistocene rivierdal in het oosten? En, lagen die grafmonumenten in de ijzertijd en de Romeinse tijd nu in een heideveld of had men een andere omgeving daarvoor gekozen? Om antwoord op dergelijke vragen te krijgen is tijdens het archeologisch onderzoek op uitgebreide schaal paleo-ecologisch materiaal verzameld en onderzocht. In geval van Best-Aarle bestaat het materiaal uit allerlei plantenresten, want in het Brabantse dekzand blijven dierlijke resten alleen bij hoge uitzondering bewaard. Macroresten en stuifmeel uit grondmonsters worden nauwkeurig onderzocht en geven een beeld van de vegetatie. De spreker behandelde de percentages in diverse tijdperioden van bos, grasland, heide en overige vegetatie. Zo werd een beeld geschetst waar geografisch in de omgeving Best-Aarle in de Late-bronstijd - IJzertijd - Romeinse tijd en Middeleeuwen zich een moerasbos, een open bos of een nat grasland bevond en welke planten en boomsoorten er voor kwamen. Paleo-ecologisch onderzoek draagt met name kennis bij over de onderwerpen: Water, woonlocatie, grondstoffen, voedsel en bodemvruchtbaarheid.

Laura I. Kooistra

De vierde lezing werd door de heren Adrie Tol en Lukas Meurkens verzorgd. Allereerst Adrie Tol: Aarle in de late prehistorie, dynamische bewoning in een gevarieerd landschap. De grootschalige opgraving in plangebied Aarle heeft een prachtig inzicht in de laatprehistorische bewoning van de microregio ten noorden van Best opgeleverd. Het gebied ligt juist op de overgang van de hoog gelegen zandgronden van de Midden-Brabantse dekzandrug in het zuiden naar een groot laaggelegen gebied met lemige en natte broekgronden ten noorden ervan. Vanaf net voor de late bronstijd tot en met het begin van de midden-ijzertijd (1200 - 400 voor Chr.) woonden hier enkele boeren gezinnen in boerderijen verspreid over het landschap. De boerderijen waren niet plaats vast maar werden elke 30 tot 40 jaar verlaten waarna op een relatief grote afstand (meer dan 100 m) een nieuwe boerderij werd gebouwd. Dit noemen we het systeem van 'zwervende erven'. In de loop van de midden-ijzertijd en de late ijzertijd (vanaf circa 400 voor Chr.) treedt een verandering in het bewoningspatroon op. De afstand tussen het verlaten huis en het nieuw te bouwen huis neemt af en de bewoning concentreert zich in een aantal kleinere, min om meer plaats vaste nederzettingen van elk circa twee boerenerven groot. In de late prehistorie bestond een boerenerf uit een boerderij met enkele opslagschuurtjes voor de oogst. Waterputten maakten geen deel uit van het erf, maar meerdere huishoudens maakten gebruik van één gemeenschappelijke waterput. Tijdens de opgraving zijn in totaal 10 waterputten uit de bronstijd en ijzertijd aangetroffen. Deze waterputten waren tot diep in het grondwater ingegraven waardoor de putbeschoeiingen en hierin aanwezige voorwerpen vaak nog in een uitstekend staat verkeerden. Zo heeft een waterput uit circa 400 voor Chr. een complete eikenhouten ploegschaar van een eergetouw opgeleverd. Gedurende de tweede helft van de ijzertijd (vanaf circa 400 voor Chr.) is een gebied van 75x75 m als grafveld gebruikt. Daarvoor moeten de overledenen op één of meer andere begraafplaatsen zijn bijgezet. Waar deze liggen is onduidelijk. Lucas Meurkens sprak over Best - Aarle in de Romeinse tijd. Bij de opgravingen in Aarle zijn verschillende bewoningsclusters uit de Romeinse tijd onderzocht. De bewoning begint in de 1ste eeuw na Christus en loopt onafgebroken door tot in de tweede helft van de 3de eeuw. De aangetroffen resten bestaan uit boerderij plattegronden en enkele bijgebouwen en waterputten. Het uit de midden- en late ijzertijd daterende grafveld is ook in de vroeg-Romeinse tijd nog gebruikt. Enkele grafmonumenten zijn in deze periode te dateren. De landschappelijke ligging van de Romeinse bewoningsclusters liggen opvallend genoeg op een geheel andere locatie dan de nederzettingssporen uit de midden- en late ijzertijd. Er werd door Lucas een beeld geschetst van de Romeinse bewoning door de eeuwen heen en in het bredere kader van de Romeinse bewoning in het zandgebied van Noord-Brabant geplaatst. Een belangrijk onderdeel van het onderzoek naar de Romeinse tijd was de functie van verdiepte gedeeltes binnen de huisplattegronden uit deze periode. Op andere Romeinse nederzettingen in de regio worden dergelijke verdiepte delen ook vaak gevonden in huisplattegronden en geïnterpreteerd als verdiepte stallen. Met behulp van specialistisch onderzoek is geprobeerd bewijs voor deze interpretatie te vinden.

Links: Lucas Meurkens, rechts: Adrie Tol

De laatste spreker is Johan Verspay. Best-Aarle: Schatkamer voor onderzoek van een plattelandsgemeenschap in de Middeleeuwen en Nieuwe tijd. Het onderzoek in Best-Aarle is bijzonder vruchtbaar gebleken voor de studie naar plattelandsgemeenschappen in Brabant in de Middeleeuwen en Nieuwe tijd. Dit is te danken aan de hoge kwaliteit van de archeologische resten en de omvang van het plangebied, maar ook aan de betrokkenheid van de opdrachtgever, de gemeente Best, die ons in staat stelde de om enkele veelbelovende onderzoekslijnen nader uitwerken. Dit leidde er onder meer toe dat we de middeleeuwse bewoning konden volgen in een ononderbroken reeks van opeen volgende erven van de late negende tot de late negentiende eeuw, een periode van ruim duizend jaar! Een uitzonderlijk ensemble dat ons inzicht bood in o.a. de ontwikkeling van huisbouw, erfinrichting en de opkomst van de potstal. Door de n ederzetting in nauwe samenhang te onderzoeken met het cultuurlandschap was het bovendien mogelijk deze ontwikkelingen te duiden in een ruimer verband. Het onderzoek in Best-Aarle biedt ons een zeldzame inkijk in de ontwikkelingen in de Late Middeleeuwen en vroege Nieuwe tijd, een periode die tot dusver slecht gekend is op het platteland vanwege de kloof tussen de archeologische en (bouw)historische bronnen. Het stelt ons daarmee in staat een brug te slaan tussen de beter gekende Volle Middeleeuwen en latere Nieuwe tijd. Bovendien vormen de Late Middeleeuwen een belangrijke periode in de ontwikkeling van het Brabantse cultuurlandschap zoals we dat kennen tot de aan de industrialisatie in de twintigste eeuw. In de laatmiddeleeuwse periode transformeerde Brabant door de integratie in het hertogdom Brabant, verandering in de bestuurlijke organisatie, de opkomst van steden en de vroege markt economie. En door ontbossing, grootschalige ontginning en uitbreiding, verplaatsing van nederzettingen, veranderingen in de boerderijbouw, veranderingen in de agrarische bedrijfsvoering en herinrichting van het agrarisch landschap. Grootschalige veranderingen die in die periode optreden zullen bepalend blijken voor de landschappelijke inrichting, de wijze waarop landbouw bedreven wordt én de ontwikkeling van de dorpen en gehuchten. Deze laatmiddeleeuwse transformatie vormde een van de centrale thema's van het onderzoek. De boeren erven veranderden ook; omheinde erven, poort(gebouw), plaats vast, uniforme bebouwing, parallelle ontwikkeling en grote hoofdgebouwen. Johan nam twee (leed)goederen onder loep. Waren de nederzetting verplaatsingen ingegeven door schapenhouderij? In ieder geval geen verplaatsing van hoog naar laag en verplaatsing over geringe afstand. De verplaatsing zet eerder in dan opkomst van de stedelijke markten. Geen evidente verandering van bedrijfsvoering. De ontwikkeling van de boerderijbouw na het eerste millennium geeft een aantal kenmerkende veranderingen weer. Zoals bouwen op stiepen vanaf de veertiende eeuw. Na 1425 zijn er geen huizen meer gevonden met een geheel ingegraven houtskelet. De verstening begon vanaf het begin van de 14e eeuw. Verdere verstening in de 16e eeuw. Eerst alleen in de fundering en vervolgens ook in de haard en de brandmuur. Er weer later, stenen buitenmuren van het woongedeelte. Het toepassen van dragende muren begon vanaf 2e helft 18e eeuw. Vanaf het begin van de 15e eeuw verschijnt de potstal in de boerderij. Deze bevond zich in eerste instantie alleen in de zijbeuk(en) van de stal. Vanaf de 19e eeuw werd de potstal verkleind en kwam deze in het midden van het huis te liggen. De opkomst van de potstal staat niet op zichzelf. In de bijgebouwen werden vanaf de late 12e eeuw mestkuilen aangetroffen. Daarbuiten al vanaf de 11e eeuw. Conclusie van het onderzoek: Mestbereiding met plaggen gaat terug tot Volle Middeleeuwen. In Late Middeleeuwen intensivering van bemesting. In de 19e eeuw een verdere intensivering van bemesting.

Johan Verspay

Sluiting

Rond 17.00 uur sluit de voorzitter de studiedag af met dank aan alle betrokkenen.

CLOSE

Westelijk Noord-Brabant
in het Malta-tijdperk

Verslag studiedag 07-05-2017

Verslag van de voorjaarsstudiedag: "Westelijk Noord-Brabant in het Malta-tijdperk - Nieuwe synthese over de bewoningsgeschiedenis van het westelijk deel van Noord-Brabant", gehouden in zaal Den Heuvel te Alphen (NBr.). Georganiseerd door het Noord-Brabants Archeologisch Genootschap.

Opening

De NBAG voorzitter Peter van Nistelrooij opent om 10,30h de dag. We zijn te gast in Alphen bij Chaam liggend in het westelijke gedeelte van Noord-Brabant. Zaal Den Heuvel is een pracht locatie met een ruime zaal waar de lezingen plaats vinden. Het programma van de studiedag is in samenwerking met Eugene Ball (BaaC) en Liesbeth Theunissen (RCE) opgesteld. Na een korte introductie geeft hij het woord aan de dagvoorzitter Dr. Liesbeth Theunissen. Liesbeth is werkzaam bij het RCE als specialist late prehistorie van de afdeling archeologie. Op een interactieve en plezierige wijze leidt zij de aanwezigen door de redenen en achtergrond van het synthetiserende onderzoek. De afgelopen jaren is er veel opgegraven. Allerlei ontdekkingen zijn gedaan en die zijn in honderden rapporten beschreven. Om die nieuwe informatie bijeen te brengen, is in het kader van het onderzoeksprogramma Oogst voor Malta een studie uitgevoerd. De resultaten van het archeologisch onderzoek over de periode 1997-2013, geschreven in 477 rapporten, zijn in een indrukwekkende synthese van ruim 500 pagina's verwoord. Het rapport is onlangs verschenen en gratis te downloaden . Het dikke rapport werd rechtop door Liesbeth op het podium gezet, een fraaie blikvanger.

Zaal Den Heuvel

De verbeteracties van de overheid zijn gericht op effectievere en doelmatige selectie van waardevolle archeologie. Hiervoor is een soort van 'gereedschapskist' nodig, met daarin allerlei informatie zoals kaarten, methodieken, handreikingen en datasets die de beoefenaars van de archeologie kunnen gebruiken. Zie ook RCE website

Van rapport naar synthese

Ontwikkelde syntheses

De verschenen rapporten zijn niet gelijkmatig verdeeld over het onderzoeksgebied. Zo zijn er weinig rapporten verschenen over het gebied rond Roosendaal en veel over de regio Breda. Het onderzoeksgebied gaat ook over de noord en zuid grens van Westelijk Noord-Brabant. Vandaar ook een spreker uit België.

Omslag NAR 51

Ontstaansgeschiedenis van het landschap, het gebruik en de locatiekeuze

De eerste spreker Dr. Ir. Leo Tebbens Tebbens is als senior archeoloog werkzaam bij BAAC (Bouwhistorie, Archeologie, Architectuurhistorie en Cultuurhistorie) te 's-Hertogenbosch. Leo is een specialist op het gebied van bodemkunde, fysische geografie en kwartairgeologie.

Het landschap van westelijk Noord-Brabant kent een lange geschiedenis die terug gaat tot de laatste ijstijd. Het gebied is afgebakend, westelijk door de Brabantse zandwal en oostelijk door de Roerdalslenk. De invloed van de klimaatverandering en zeespiegelstijging (120 meter in de laatste 15.000 jaar) hebben het gebied gemaakt zoals het nu is. Landschappelijke factoren zoals het dekzandreliëf zoals dat bestond aan het einde van de laatste ijstijd en de grondwaterstanden hebben de locatiekeuze voor nederzettingen waarschijnlijk sterk beïnvloed. Aan hand van fraaie illustrerende dia's werd inzicht gegeven in de vorming van het landschap. Hieruit verkregen de aanwezigen een duidelijk beeld in de locatiekeuze van huizenclusters ten opzichte van de paleotopografie. Juist in westelijk Noord-Brabant is de stijging van de zeespiegel van groot belang geweest. De meestijgende grondwaterspiegel en de daardoor sterk afnemende natuurlijke ontwatering van het landschap leidde in grote delen van westelijk Noord-Brabant al vanaf het neolithicum (vanaf 5300 v.Chr.) tot veenvorming in de lage delen van het landschap, vooral in de meest westelijke liggende gemeenten. Na de middeleeuwen zijn grote delen van dat veen door afturven en vervening inmiddels weer verdwenen. De invloed van regionale vernatting van het landschap op locatiekeuze en de inrichting van nederzettingen moet dus van groot belang zijn geweest, maar dat wordt weinig genoemd bij de ontwikkeling van met name laat-prehistorische nederzettingen (ijzertijd-Romeinse tijd). Uit de presentatie kwam duidelijk naar voren dat het westelijk gedeelte van Noord-Brabant archeologische gezien zeker geen leeg gebied is. Enkele aanbevelingen zijn dat er meer absolute dateringen moeten komen en een betere reconstructie van de vegetatie veenrestanten en beekdalen.

Leo Tebbens en Liesbeth Theunissen

De late prehistorie en de Romeinse tijd van westelijk Noord-Brabant

De tweede spreker, Drs. Cristian van der Linde is als senior archeoloog werkzaam bij BAAC (Bouwhistorie, Archeologie, Architectuurhistorie en Cultuurhistorie) te 's-Hertogenbosch.

Cristian had de lastige opdracht om de vele informatie uit de late prehistorie en de Romeinse tijd van westelijk Noord-Brabant in krap een uur te presenteren. De bestudering van de prehistorie van westelijk Noord-Brabant kent een lange en rijke traditie en was vooral gericht op grafheuvels, urnenvelden en oppervlaktekarteringen. Hierdoor waren weliswaar veel gegevens verzameld, maar was een onevenwichtig beeld ontstaan waarin steentijdvindplaatsen en (oude) grafonderzoeken uit het oostelijke en zuidoostelijke deel van westelijk Noord-Brabant domineerden. Gegevens over nederzettingen waren nauwelijks bekend en het was zelfs de vraag of het gebied vanaf het neolithicum wel volledig bewoonbaar was. De grootschalige pre-Malta onderzoeken in Breda-West en onderzoek van het HSL traject toonden de rijke bewoningsgeschiedenis aan en vormden een tegenhanger voor de 'oostelijke' onderzoeken in Oss, Someren en Weert. Sindsdien zijn enkele tientallen nederzettingen en grafvelden in westelijk Noord-Brabant onderzocht, die maar liefst ruim 100 huisplattegronden en meer dan 300 graven hebben opgeleverd uit de brons- en ijzertijd! Deze geweldige dataset biedt ruimte voor een (hernieuwde?) kijk op bewoning, begraving en depositie in het gebied in de late prehistorie.

De spreker gaf een korte weergave van de inzichten die zijn opgedaan aangaande het neolithicum. Het overgrote deel van de prehistorische resten betreft echter woonplaatsen en grafvelden uit de midden-bronstijd tot en met de ijzertijd. De belangrijkste onderzoeken die daarin figureren zijn die in Breda-West, HSL-Zuid en Oosterhout-De Contreie, maar ook kleinere juweeltjes zoals Tilburg-Enschotsebaan, Goirle-Huzarenwei en Zundert-Mencia. In de beperkte tijd werd vooral de nieuw verworven kennis en inzichten gepresenteerd met betrekking tot de ontwikkeling van nederzettingen, huizenbouw, bijzondere deposities en grafbestel, en daarbij werden vooral de regio specifieke kenmerken voor westelijk Noord-Brabant uitgelicht. Een belangrijke bevinding is dat ondanks de enorme toename van data er een groot gebrek is aan absolute dateringen.

Voor de Romeinse tijd was de kennisstand voor het Malta-onderzoek startte nog veel beperkter en dit gaf opnieuw aanleiding te veronderstellen dat grote delen van westelijk Noord-Brabant onbewoonbaar waren. En dit terwijl nota bene Alphen als vindplaats medenaamgever is van hét huistype uit de Romeinse tijd. Ook voor deze periode is de laatste 20 jaar een grote inhaalslag gemaakt in vooral het aantal nederzettingen en huisplaatsen. Hieruit komt naar voren dat grote delen van het gebied wel degelijk intensief bewoond waren in de Romeinse tijd. Opvallend is de aanwezigheid van enkele nederzettingen uit de laat-Romeinse tijd en de disbalans tussen het (lage) aantal begravingen en huisplaatsen. In de lezing kwamen vooral nederzettingen uit de Romeinse tijd aanbod met bijzondere aandacht voor huizenbouw en de aanzet voor een bewoningsmodel voor westelijk Noord-Brabant. Belangrijke vindplaatsen hierbij zijn, naast de grote onderzoeken in Breda en Oosterhout, gesitueerd in Tilburg, Hilvarenbeek en Diessen. Nederzettingen uit de laat-Romeinse tijd komen weinig voor en zijn gevonden in Breda, Goirle en Alphen. De opvallende bevindingen zijn dat alle Romeinse nederzettingen gebouwd zijn op IJzertijd locaties en dat er geen militaire centra en villa's gevonden zijn. Ook is zeldzame 3e - 5e eeuws bewoning, echter met weinig begravingen, aangetroffen. Een bijzondere cultusplaats is gevonden in het hart van Bergen op Zoom.

Cristian van der Linde

Tijdens de lunchpauze kon men het fraaie Oudheidkundig streekmuseum van de heemkundekring bezoeken. Het museum bevindt zich in het "Hervormd Kerkje" De bekende archeologie pionier de Alphense pastoor W. Binck, tevens de oprichter van Brabants Heem, heeft een prominente plaats in het goed ingerichte museum.

Westelijk Noord-Brabant in de vroege en volle middeleeuwen Nederzettingen en grafvelden: een stand van zaken.

Drs. Paul Kimenai is als senior archeoloog werkzaam bij BAAC (Bouwhistorie, Archeologie, Architectuurhistorie en Cultuurhistorie) te 's-Hertogenbosch. Paul is afgestudeerd aan de Universiteit van Amsterdam, met de middeleeuwen als specialisatie.

De middeleeuwen in westelijk Noord-Brabant zijn in archeologisch opzicht lang een blinde vlek op de kaart geweest. Zowel voor de vroege als voor de volle middeleeuwen steekt de hoeveelheid onderzoek in deze regio schril af bij het aantal studies dat bijvoorbeeld over het oostelijk deel van Noord-Brabant is verschenen. Tijdens het Oogst van Maltaproject over westelijk Noord-Brabant is gebleken dat het beeld van een grotendeels 'lege' regio niet juist is, en bijstelling verdient. Met name met betrekking tot middeleeuwse nederzettingen is de afgelopen vijftien jaar een grote hoeveelheid informatie verzameld. In mindere mate geldt dit ook voor grafvelden.

Van de vroege Middeleeuwen (450-950 n.Chr.) zijn er totaal 45 vindplaatsen bekend. Nederzettingen zijn het meest gevonden. Concentraties op de hoge dekzandruggen in Alphen, Breda en Tilburg. In Alpen op de Kerkakkers is een laat-Romeinse/Merovingische nederzetting (5e tot midden 6e eeuw)met maar liefst 28 hutkommen gevonden. In de regio Breda zijn er acht vindplaatsen bekend. In de regio Tilburg drie. Op vindplaats Berkel-Enschot-Enschotsebaan Zuid, gaat de bewoning vanaf ca. 725 n.Chr. door tot en met de late middeleeuwen/nieuwe tijd. Grafvelden uit de vroege Middeleeuwen zijn gevonden in Oosterhout-Markt, Hilvarenbeek-Gelderakkers en Alphen.

Van de volle Middeleeuwen (950 - 1250 n.Chr.) zijn er 188 vindplaatsen bekeken. Meer spreiding van de vindplaatsen, liggend op hoge en lage delen, is te constateren. Oosterhout-Contreie heeft de grootste concentratie erfplaatsen uit de volle middeleeuwen in de regio. Grafvelden uit de volle Middeleeuwen zijn gevonden in Oosterhout-Markt en Loon op Zand-Kerkenakkers.

Paul Kimenai

Het ontstaan van de stad: Bergen op Zoom van Nijvel tot marktstad

De vierde spreker, Drs. Marco Vermunt is Stadsarcheoloog in Bergen op Zoom.

Een van de speerpunten in het archeologische onderzoek van Bergen op Zoom is de ontwikkeling van de voorstedelijke agrarische kern naar de stad. Daarbij speelt uiteraard de relatie met het omliggende platteland een grote rol, evenals archeologische resten uit voorgaande cultuurperioden. Naarmate er meer onderzoek wordt gedaan, neemt de kennis toe. De NAR studie omvat onderzoek tot 2013, terwijl in de afgelopen drie jaar veel nieuwe gegevens beschikbaar kwamen. Zelfs tijdens het schrijven van dit overzichtje worden sporen van het voorstedelijke Bergen op Zoom gedocumenteerd.

De voorstedelijke nederzetting: Een van de speerpunten in het archeologische onderzoek van Bergen op Zoom is de ontwikkeling van de voorstedelijke agrarische kern naar de stad. Daarbij speelt uiteraard de relatie met het omliggende platteland een grote rol, evenals archeologische resten uit voorgaande cultuurperioden. Naarmate er meer onderzoek wordt gedaan, neemt de kennis toe. De NAR studie omvat onderzoek tot 2013, terwijl in de afgelopen drie jaar veel nieuwe gegevens beschikbaar kwamen. Zelfs tijdens het schrijven van dit overzichtje worden sporen van het voorstedelijke Bergen op Zoom gedocumenteerd. Intrigerend zijn de vondsten tijdens rioolwerken in de Koepelstraat en Korte Bosstraat. Daar kwamen sporen tevoorschijn van een rechthoekig omgracht terrein van 60 bij 80 meter, dat zich nog uitstrekte onder de Kloosterstraat. De oudste vondsten dateerden uit de Merovingische tijd (7de-8ste eeuw) tot de 12de eeuw. In het midden van de 13de eeuw werd de greppel gedempt. Het terrein lag aan de Hoogstraat, die beschouwd wordt als de oudste landweg vanuit de site van de Gertrudiskerk naar de Zeeuwse eilanden. Aan de westkant en aan de oostkant van het terrein lagen akkers die in de 11de-12de eeuw in gebruik waren.

De archeologische begeleiding van de rioolwerken in de Noordsingel, die thans in uitvoering zijn, maken duidelijk dat de sporen niet beperkt zijn tot het gebied ten zuiden van de Grebbe. Over een grote afstand werden sporen van een akker gevonden, die in de 12e en vroege 13de eeuw in gebruik was. Ook dit akkerland lag op de flank van een natuurlijke heuvel, aan de rand van een groot veengebied. Er werden resten gevonden van een haardplaats, paalkuilen en greppels en tevens aanwijzingen voor een omgracht terrein. Het deel van de binnenstad dat op deze vindplaats aansluit, werd in de 15de eeuw "De Zale" genoemd, wat mogelijk een verwijzing kan zijn naar een ouder boerderijcomplex. Soortgelijk onderzoek, in de riolen van de Fabrieksstraat (maart 2017) hebben eveneens over een groot oppervlak resten van oude bewoning opgeleverd. Die lag op de helling aan de zuidzijde van de havengeul. Archeologisch onderzoek buiten Bergen op Zoom maakt duidelijk dat bewoning uit de Volle Middeleeuwen, globaal 10de t/ 12de eeuw, in dit specifieke gebied (de "Brabantse Wal") steeds op flanken van zandheuvels is gesitueerd, aan de rand van het veen. Dat is ook de letterlijke betekenis van 'donken': plaatsen waar het zand wegduikt onder het veen. De opgravingen in de Augustapolder zijn daarvan een mooi voorbeeld. Aan de voet van de steilrand werd de voorloper van het Laatmiddeleeuwse dorp Borgvliet gevonden. Men leefde daar van de teelt van rogge op veen, op de dunne veenlens langs de Oostmoer. Verder naar het zuiden bevond zich een zandopduiking in het veen, waar nog twee huizen stonden. Ook daar werd rogge geteeld. De nederzetting verdween toen het winnen van turf belangrijker werd dan het boerenbedrijf. Het nieuwe dorp trok zich letterlijk terug, hoger op de steilrand.

Een beetje vergelijkbaar is de nederzetting aan de Polderweg te Lepelstraat, ten noorden van Bergen op Zoom. Ook daar lagen de boerenerven aan de voet van de steilrand, langs de veenpolders. De top van de steilrand was te nat om te bewonen! Dat geldt in feite voor de hele steilrand tussen Lepelstraat en Ossendrecht. De hoogste gronden zijn ofwel te nat door schijngrondwater op de kleilagen in de ondergond (laagpakket van Tegelen) ofwel te droog (stuifzanden). Hoewel nog veel meer onderzoek nodig is, lijkt de vorming van de huidige dorpen in deze streek nauw samen te hangen met de ontginning van het veen vanaf de 13de eeuw, zowel aan de west- als aan de oostzijde van de steilrand. Bergen op Zoom vormt binnen dit geheel eigenlijk een uitzondering. Het is de enige plek waar sporen uit de IJzertijd, Romeinse tijd, Vroege en Volle Middeleeuwen op één plaats gevonden worden. Dit heeft enerzijds te maken met de gunstige ligging: een dalvormige laagte snijdt in de steilrand en sluit aan op een natuurlijke kreek die van de Schelde aftakt, en anderzijds wellicht met de volop aanwezige klei. Er zijn sterke aanwijzingen voor lokale aardewerkproductie in de Vroege IJzertijd, er is zekerheid over aardewerkproductie en verspreiding in de Romeinse Tijd, en er is een vrijwel ononderbroken productie van de Volle Middeleeuwen tot omstreeks 1975.

Het grondgebied van Bergen op Zoom maakte vanaf de late 12de eeuw deel uit van het machtscentrum van Godfried II van Schoten, heer van Breda, maar plaatselijk had de abdij van Nijvel er ook bezittingen. Deze adbij bezat zoals veel kloosters in die tijd stukken grond in verafgelegen, pas ontgonnen gebieden. Daar stonden de zogenaamde uithoven, agrarische centra in de vorm van grote graanopslagplaatsen en boerderijen, van waaruit de ontginning van de streek werd geleid. In regel was er ook een beheerder of meier aangesteld. Van Rilland en Yerseke zijn de uithoven bekend. Beide bezittingen leverden vooral schapenwol en gingen in de 13de eeuw over naar de abdijen van Ten Duinen en Tongerlo. Het oudst bekende document dat een bezit te "Bergen" noemt, is een oorkonde uit het jaar 966. Daarin bevestigt keizer Otto I het eigendomsrecht van Nijvel over goederen te Ransbeek (bij Zottegem). Aan de tekst een gedeelte toegevoegd, waarin een reeks van schenkingen en bezittingen wordt opgesomd. Eén daarvan luidt: "De erfenis van de heilige Gertrudis in de gouw Taxandrië, aan de rivier de Striene, in de plaats die Bergon wordt genoemd met al haar toebehoren, waaraan drie eilanden zijn gelegen, de eerste Bieueland, de tweede Spiesant en de derde Gerseke". Met die eilanden zouden Rilland en Yerseke worden bedoeld; Bergon zou Bergen op Zoom zijn. De vraag blijft, hoe oud het Nijvelse bezit van Bergen op Zoom was. Inderdaad 10de eeuws, volgens de oorkonde, of later (12de eeuws). Of toch vroeger? Het is wel opmerkelijk dat de plaatsen die verbonden zijn met de verering van Gertrudis, de Grote Kerk en de voormalige Gertrudiskapel aan het Scheldestrand, tegelijk ook archeologische vindplaatsen uit de Romeinse tijd én Vroege Middeleeuwen zijn. Het is verleidelijk om de gevonden omgrachte structuur van de Bossstraat/Koepelstraat in verband te brengen met een domein van Nijvel, evenals de vestiging in de buurt van de "Zale" bij de Noordsingel. Maar dit blijft speculatief. Opmerkelijk is ook de ligging van het Romeinse ven naast de Gertudiskerk en het tracé van de Hoogstraat naar een vindplaats uit de IJzertijd-Romeinse tijd-Vroege Middeleeuwen (site Kijk-in-de-Pot). Ondanks al deze onzekerheden is het bezit van Nijvel belangrijk genoeg geweest om in de 13de eeuw tot grote conflicten tussen de abdij en de heer van Breda te leiden. De aanspraken van Nijvel werden pas in 1246 ingetrokken maar het klooster behield wel het patronaatsrecht en een deel van de tienden. Interessant in dit kader is ook het gebied van Wouw, dat in 1232 vermeld werd. Sinds 2016 vindt archeologisch onderzoek naar het kasteel van Wouw plaats en er zijn aanwijzingen gevonden dat er in de 12de eeuw al een motte bestond. Die werd in het midden van de 13de eeuw omgebouwd naar een stenen waterburcht. Vanaf 1287 voerde Gerard van Wezemaal, heer van Bergen op Zoom, de titel heer van Wouw in zijn zegel. Het kasteel werd de residentie van de heer van Bergen op Zoom, die in tegenstelling tot die van Breda, geen kasteel in of bij de stad had.

De vroege stad: Godfried II schonk het land van Bergen, waarvan hij zich eerder meester had gemaakt, aan de hertog van Brabant. Vervolgens kreeg hij het als leengoed terug. De inwoners kregen tussen 1198 en 1212 bijzondere rechten, waarmee de (lange) weg vrijgemaakt werd naar een stedelijke ontwikkeling. In 1212 werden in het bezit van de heer van Breda twee "oppida libera" genoemd: plaatsen die kort tevoren speciale vrijheden hadden gekregen. Hiermee werden hoogstwaarschijnlijk Breda en Bergen op Zoom bedoeld. Na de oplossing van het geschil met Nijvel werd steeds gesproken over Bergen 'supra Soma', voorheen alleen 'Bergen'. In het centrum van Bergen op Zoom zijn veel sporen gevonden die het mogelijk maken om het ontwikkelingsproces te volgen. De akkers van de Parade, Zuidmolenstraat en Kloosterstraat hebben het opmerkelijk lang uitgehouden, tot ver in de 13de eeuw. Aan de westkant van de Markt en onder de Fortuinstraat en St.Annastraat waren echter geen akkers: daar werd de grond al in de 12de eeuw opgehoogd. Om droge voeten te krijgen in dit lage venige terrein, dat ingeklemd lag tussen twee heuvels, was een systeem van drainage nodig. De bestaande natuurlijke havenkreek werd oostwaarts verlengd met een kanaal, de Grebbe. Uit opgravingen weten we dat die in de13de eeuw 8 meter breed was. Haaks op de Grebbe sloten tenminste drie zijtakken aan en (waarschijnlijk) nog veel meer greppels en sloten. Deze hebben de vorm van veel straten bepaald. Vele ervan werden alweer snel gedempt en daarna werd de grond verder opgehoogd. Onder de keldervloer (!) van Fortuinstraat 12, vlak bij de Grote Markt, werd een 12de-eeuws loopniveau gedocumenteerd, op een dun restlaagje venige grond. In de 13de en 14de eeuw volgden ophogingen, die een dikte van 2 meter bereikten. Als er in deze tijd rond 1200 een stedelijk gebied was, dan bleef dat beperkt tot de Grote Markt en winkelgebied 'het Vierkantje', met de Hoogstraat, Kremerstraat, Fortuinstraat (voorheen Potterstraat), Zuivelstraat en Lievevrouwestraat als belangrijkste straten.

De opgravingen tonen aan dat er aanvankelijk weinig vaart in de groei zat. Er zijn zelfs sporen die het tegendeel lijken aan te tonen. In de loop van de 13de eeuw kregen de inwoners veel last van zandverstuivingen. Dat kwam omdat de zandhellingen rondom de stadskern werden afgeplagd en bomen werden gekapt zodat de wind er vrij spel op kreeg. In de omgeving van de Zuidmolenstraat en in de Minderbroederstraat zette zich een meter stuifzand af. Hetzelfde stuifzand werd gevonden aan de westkant van de Grote Markt. Om het zand tegen te houden wierp men lage dijkjes van turfplaggen op. Ze hadden exact dezelfde vorm als de "tuinwallen" op Texel en (lang geleden) op Goeree-Overflakkee. De vroegste perceelvorming aan de straten in Bergen op Zoom in de 13de eeuw is archeologisch vaak herkenbaar aan opgeworpen lage aarden plateaus, omzoomd door wallen van gestapelde turfblokken waartussen greppels lagen. Zij zijn tot nu toe gevonden aan de Grote Markt, in de Huijbergsestraat, de Koevoetstraat-Parade, de Wouwsestraat en in de genoemde Dubbelstraat. Paalsporen ontbreken er, wat wijst op de toepassing van houtskeletbouw op stenen poeren of liggende houten balken. De groei van het stadje zette pas echt in na het midden van de 13de eeuw. Dat was geheel te danken aan de turf. Grote veengebieden in westelijk Brabant werden in concessie uitgegeven aan moerkopers uit Vlaanderen. De turf werd op schuiten naar de Schelde vervoerd, onder meer via de Grebbe. Dit gaf de nederzetting een flinke economische impuls. De meeste sporen van het "stedelijke" Bergen op Zoom dateren dan ook van na 1250. Een voorbeeld is de Huijbergsestraat, waar kort na 1250 een straat werd aangelegd (naar het nieuwe dorp Huijbergen) en stenen huizen werden gebouwd op wat eerst nog een akker was. Ook zijn er bouwactiviteiten te bespeuren in de omgeving Zuivelstraat-Wouwsestraat. Waarschijnlijk bouwde men kort vó&oactute;r 1246 een houten gasthuisgebouw op het Gouvernementsplein. In genoemd jaar ontving het een schenking uit het testament van de heer van Breda. In de Potterstraat vestigden zich pottenbakkers, die voor het eerst de draaischijf gebruikten. Het aardewerk dateert uit de periode 1225-1250 en lijkt sterk op dat van Brugge. De vormen zijn sterk beïnvloed door protosteengoed uit het Rijnland en witbakkend aardewerk uit Andenne en omstreken. Typisch voor de stad is de opdeling van de grond in percelen, haaks op de straat. Een van de oudste huisplattegronden kwam tevoorschijn achter Fortuinstraat 1. Het toonde de overgang van de houten naar de stenen bouwwijze: het huis was nog wel helemaal van hout, maar de palen stonden op stenen blokken ("poeren") en de constructie bestond uit een houtskelet.

De stad op het einde van de 13e eeuw

De toename van straten en huizen maakte de omgeving compacter, en ook kwetsbaarder voor brand. Daarom verplaatsten de pottenbakkers hun bedrijven buiten de Onze Lieve Vrouwepoort, dicht bij de haven. Hun afval is onder meer gevonden op het Nedalco-terrein (midden 13de eeuw), op het Ribbensterrein in de Dubbelstraat (late 13de eeuw) en in de Fabriekstraat (tweede helft 13de eeuw). De aardewerkproductie groeide sterk in de 14de eeuw en oversteeg ruimschoots de plaatselijke behoefte. Afzetgebieden waren het Zeeuwse land en het Hollandse kustgebied. Bij opgravingen zijn gigantische hoeveelheden misbaksels (schervenhopen) gevonden. Aan de Dubbelstraat was er zelfs een compleet terrein mee opgehoogd. De pottenbakkerijen lagen toen langs de hele haven, van het Spuihuis tot achter het Groot Arsenaal. Een ander belangrijk ambacht was het raffineren van zout uit turf. De zilte turf werd gewonnen in het noordwesten en ter plekke verbrand tot darink of zel-as. Die werd weer vermengd met zeewater en ingedampt tot zout in de zoutketen. Daarbij kwamen grote hoeveelheden zel-as vrij die net als de potscherven dienden om terreinen mee op te hogen. Langs de haven en de Dubbelstraat liggen zulke zel-as ophogingen. Het archeologische onderzoek dat in 2012 bij het Groot Arsenaal werd uitgevoerd (nog niet in rapport verschenen) heeft inzicht gegeven in de economisch belangrijke haven van Bergen op Zoom. In de 13de eeuw moeten hier enorme hoeveelheden veen zijn uitgegraven, waarbij het profiel van de natuurlijke havengeul helaas verdween. In de tweede helft van de 13de eeuw heeft men het terrein weer opgehoogd met zand, klei, potscherven en zelas, en de havengeul opnieuw aangelegd met kadewanden van gestapelde turfblokken en hout. De enorme hoeveelheid werk die dit met zich meebracht, impliceert dat er veel mensen bij betrokken waren. Dit alles staat in schril contrast met de vroegere veronderstelling, gebaseerd op schriftelijke bronnen, dat de stad pas na het midden van de 14de eeuw economisch belangrijk werd.

Marco Vermunt

Een blik over de grens: de archeologie in de Antwerpse Kempen

De laatste spreker, Drs. Stephan Delaruelle is als Erfgoedconsulent werkzaam bij Erfgoed Noorderkempen. Als archeoloog zorgt hij voor wetenschappelijke begeleidingen en schrijft hij publicaties over opgravingen.

Om de resultaten van het overzichtsonderzoek voor Westelijk Noord-Brabant naar waarde te kunnen schatten, stelt hij zich de vraag welke archeologische vondsten bekend zijn in de aanpalende regio's. Als antwoord neemt Stephan u mee door de oudste geschiedenis van de Noorderkempen, zoals men over de grens het zandige deel van de provincie Antwerpen noemt. Daarbij gaan we op zoek naar de gelijkenissen en verschillen tussen de vindplaatsen in Nederland en Vlaanderen uit de verschillende periodes tussen de steentijden en de middeleeuwen. De Kempen zijn van oudsher bekend voor het frequent voorkomen van kampementen uit het mesolithicum en grafheuvels uit de brons- en de ijzertijd in de uitgestrekte heidegebieden. In talrijke verzamelingen rusten vuursteencollecties en urnen, opgegraven in de 19de en begin 20ste eeuw, die wijzen op een rijk verleden. Toch zit er nog meer verscholen in de bodem, afgedekt door dikke plaggenlagen. Vaak vinden we de nederzettingssporen onder de plaggenbodem, de steentijdvindplaatsen vindt men doorgaans op hogere terreindelen in de podzolbodem op oude heidegronden.

De toenemende intensiteit en omvang van de ruimtelijke ontwikkelingen en het daarmee gepaard gaande archeologisch onderzoek heeft sinds de late jaren 1990 een nieuw beeld opgeleverd van de voormalige bewoners van dit "woeste" gebied. Daarbij is duidelijk dat het tussen ven en heide goed toeven was in het verleden. Bovendien bleek men minder geïsoleerd van de beschaving dan lang is aangenomen. Stephan presenteerde een scala van opgravingen gedaan door vele verschillende organisaties. Steentijd onderzoek sites uit de jaren 60; de Meirberg in Meer door de KULeuven en door Gustaaf Aerts op de Grote Heide in Lichtaart. Opgraving van artefacten uit het finaal-paleolithicum en een oude overstoven Usselo-bodem uit het finaal-paleolithicum (12.800-10.800 v. Chr) aan de Korhaan in Arendonk. Gerrit Beex en Heli Roossens op de opgraving van de drieperiodenheuvel in Mol-Postel. Verder een drieperiodengrafheuvel van Mol-Grenspaal met het oudste graf uit de klokbekercultuur gedateerd tussen 2570-2290 v. Chr. Opgraving van een waterkuil aan de Lindenhoeve in Vosselaar die tussen 2900 en 2670 v. Chr is gedateerd. Opgraving van een meerfasig grafmonument aan de Hueve Akkers in Oud-Turnhout met centraal restanten van een neolithisch crematiegraf. Uit de Bronstijd onderzoek sites; Groenendaalse Hoef in Weelde en uitgebreid kwamen de sites Beerse-Krommenhof en de nederzetting uit de midden-bronstijd Weelde-Melkerijstraat aan bod. Fraaie dia's van bronsdepots van Lutlommel en een hele bijzondere van de Beerse-Beekakkers. Dit materiaal komt niet voor in Nederland. Vele dia's van urnenveld/grafheuvel onderzoek zoals Ravels-Heike. In Weelde aan de Schootseweg is een Romeins grafveld aangetroffen, het bestaat uit twee opeenvolgende fasen uit het begin van de Romeinse tijd met rechthoekige monumenten als oudste grafstructuren. Het grafveld oversnijdt een ouder bronstijdgrafmonument. Ook in België onderzoek aan het HSL traject. Een middeleeuwse nederzetting werd ontdekt aan het Hanenpad in Brecht door Dienst Erfgoed van de Provincie Antwerpen. Het uitgestrekte grafveld aan de Nierlenders in Broechem toont de overgang van de typische rijengrafvelden uit de 5de-6de eeuw naar geclusterde graven rond elitaire kamergraven in de 7de eeuw.

De resultaten van de opgravingen sluiten vaak beter aan bij Nederlandse voorbeelden dan met sites aan de overkant van de Schelde. Het aangroeiende aantal vindplaatsen zorgt geleidelijk aan voor een vollediger beeld. Sommige opgravingen bieden nieuwe inzichten over de gewoonten van onze voorouders. Regionale variaties in huisplattegronden of begrafenisrituelen bieden stof tot nadenken. Het is dus tijd voor grensverleggend onderzoek.

Stephan Delaruelle

Sluiting

Rond 16.30 uur sluiten de voorzitters de studiedag af met dank aan alle betrokkenen.

CLOSE

De Steentijd:
Nieuwe vondsten nieuwe inzichten

Verslag studiedag 20-11-2016

Verslag van de najaarsstudiedag: "De Steentijd: Nieuwe vondsten nieuwe inzichten", gehouden in café-zaal 't Vrijthof te Oirschot. Georganiseerd door het Noord-Brabants Archeologisch Genootschap i.s.m. Brabants Heem.

Opening

Om 10.30 uur opent Peter van Nistelrooij, voorzitter van het NBAG, de dag. Het bestuur van de Stichting Noord-Brabants Archeologisch Genootschap vond dat het weer eens tijd worden om nieuwe ontwikkelingen van het onderzoek naar de Steentijd in een studiedag te behandelen. De organisatoren Joeske Nollen en Jan Broertjes hadden een goed programma in elkaar gezet. Door noodgedwongen sprekerswisselingen was het programma aangepast. De wijzigingen waren: Nico Arts zou de jagers, verzamelaars en de eerste steentijd-boeren van Eindhoven-Meerhoven behandelen. Want er is door de gemeente Eindhoven in de periode 2000-2011 grootschalig archeologisch onderzoek uitgevoerd. Helaas geen lezing van de rasverteller Nico Arts. Hiervoor in de plaats had organisator Jan Broertjes zelf een lezing samengesteld waarin hij een beeld schetste waar juist geen steentijd artefacten te vinden zijn, en waar juist wel. Geologie en archeologie waren de sleutelwoorden. De tweede wijziging was dat de Brabantse steentijd kenner Anton van der Lee, die al genoeg heeft aan het geluid van tegen elkaar wrijvende artefacten om te bepalen wat het is, helaas door ziekte afwezig was. Als vervanger voor Anton van der Lee was de ervaren Steentijd kenner en bekende van het Teleac-serie 'Nederland in de prehistorie' Leo Verhart aan het programma toegevoegd. Hij heeft de nieuwe inzichten over het mesolithicum behandeld. De laatste wijziging betreft Dr. Alexander Verpoorte (Faculteit der Archeologie, Universiteit Leiden). Hij kon niet aanwezig zijn. De vervanger die ook aan den lijve alles over de middenpaleolithische vindplaats 's Hertogenbosch - Vonk en Vlam heeft ondervonden was Stefan Molenaar. Na deze inleiding gaf de voorzitter het woord aan Jan aan Dr. Jan Broertjes.

Archeologie en geologie zijn soms tot elkaar veroordeeld

Jan is oud voorzitter van de Sectie archeologie en nu penningmeester van het NBAG. Jan is onder andere erg betrokken en actief in de archeologie van de regio Geldrop.

Geologie en archeologie hebben elkaar nodig in die zin dat ze kunnen bijdragen tot het bepalen van de relatieve ouderdom van beiden. Daarvoor is de stratigrafie zeer belangrijk. Het is niet altijd eenvoudig want verstoring zoals kryoturbatie maken het niet eenvoudig. Ook erosie is een storende factor waardoor de oorspronkelijke stapeling is verstoord en archeologische sporen en artefacten niet in de goede context zijn beland. De spreker gaf middels vele fraaie afbeeldingen chronologisch het ontstaan van het huidige Brabant weer. Jan Broertjes kan als ervaren geoloog helder en beeldend kennis over te dragen hoe Brabant is ontstaan. De invloed van de rivieren hebben over geheel Brabant sporen achter gelaten. Daar tussen hebben mens en dier weten te overleven. Door geologie en archeologie als het ware over elkaar te leggen zijn de verwachtingspatronen beter in te schatten.

Jan Broertjes(staand), zittend v.l.n.r. Joeske Nollen en Leo Verhart

Helse Hartstochten revisited. De zoektochten van Jac. Verhagen en Bert Moelands

De volgende sprekers zijn Pieter Dijkstra en Hans de Kievith. De tweede lezing gaat over het nalatenschap van Jac Verhagen en Bert Moelands. Twee namen die je vaak in de historische boeken tegen komt als het gaat over de Bredaase en Tilburgse archeologie. Pieter Dijkstra, vrijwillig medewerker bij het Archeologisch Centrum van de gemeente Breda en Hans Kievith, informatiespecialist Erfgoed bij de gemeente Breda, hebben er hun handen vol aan. In de dubbel presentatie ging Hans de Kievith in op hoe de Gemeente Breda de collecties van Jac. Verhagen en Bert Moelands beheert en ontsluit. Pieter Dijkstra heeft de belangrijkste vindplaatsen en vondsten van Jac. Verhagen Bert Moelands toegelicht.

In 1959 leren Jac. Verhagen (Toen nog broeder Egilius Verhagen) en Bert Moelands elkaar kennen binnen het wereldje van amateurarcheologen in Midden- en West-Brabant. Er ontwikkelt zich een hechte vriendschap met talloze zoektochten naar vooral prehistorische vindplaatsen. Over deze tochten is een uitgebreide correspondentie bewaard gebleven. Beiden hadden al eerder een grote belangstelling voor de lokale geschiedenis. Verhagen via z'n archeologie werkgroep op het Mgr. Frencken college in Oosterhout. Moelands had al bemoeienis met archeologisch onderzoek in de binnenstad van Breda en was de eerste die het belang van het gebied Steenakker opmerkte. In 1958 vond hij daar al sporen vondsten uit de Romeinse Tijd. Beiden bouwden vanaf de jaren '50 tot ver in de jaren '70 een indrukwekkende collectie archeologica op. Het gebied waar zij gezamenlijk actief waren sterkte zich globaal uit tussen Roosendaal en Tilburg. Het was een periode van grootschalige ontgrondingen en herinrichting van de landelijke gebieden. Voor de stad Breda, waar Moelands actief, was gold eigenlijk ook iets dergelijks. Het was een periode van "grotestads" denken, waarbij er stevig werd ingegrepen in de infrastructuur van de historische binnenstad. De groep die in dit deel van Brabant actief was breidde zich verder uit. Ook sloot de jongere generatie zich aan en er was uitvoerig contact met amateurarcheologen die hun werkgebied in resp. midden Brabant/de Meijerij en oost-Brabant hadden liggen. Daarnaast was er een uitvoerige (en boeiende!) correspondentie met het B.A.I in Groningen en het R.O.B in Amersfoort. De tentoonstelling "Helse Hartstochten" in 1987 in het kader van het 150 jarig bestaan van het Noordbrabants Genootschap was voor beiden een kroon op het (bestuurs-)werk binnen de archeologische sectie van het Genootschap. In de lezing geeft Hans de Kievith uitleg over de diverse vindplaatsen, zoals; de gasthuiskapel (1958), De Rith (1960), Breedbroeken (1961), de Hoge Moer (vanaf 1962), Baarschot en Lange Gooren(vanaf 1963), Houtse Akkers (vanaf 1973) en de gasthuispoort in 1977. Pieter Dijkstra laat op een overzichtskaart de exacte vindplaatsen zien van de artefacten. In de kleur rood die van Jac. Verhagen en in de kleur blauw die van Bert Moelands. Vele fraaie en bijzondere artefacten uit het Midden-Paleolithicum en Mesolithicum worden getoond. De gemeente Breda heeft de collectie van Jac. Verhagen geïnventariseerd in een boekwerk; Erfgoedrapport Breda 94 2012, auteur drs. R.A. Houkes.

Bert Moelands (1e links) en Jac. Verhagen (3e links) op de opening van Helse Hartstochten in 1987. Verder 2e van links is Anton van der Lee en de 4e persoon is Pieter Dijkstra.

Pieter Dijkstra

Hans de Kievith

Het mesolithicum van Noord-Brabant vanuit een Limburgs perspectief

De derde spreker was Leo Verhart. Leo Verhart was 30 jaar conservator van de collectie Nederlandse prehistorie bij het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden en conservator bij het Limburgs Museum in Venlo. Hij is een kenner van de steentijd en promoveerde op een studie naar de transitie van jagers-verzamelaars naar landbouwers in Zuid-Nederland. Daarnaast publiceert hij regelmatig over andere archeologisch onderwerpen.

Het mesolithicum was een periode van overvloed. Het begin van een periode waarbij er in korte tijd een einde kwam aan de laatste ijstijd. Het klimaat was zacht en er was volop te eten. Toch zijn er maar weinig relicten te vinden in de Brabantse bodem. Vaak resten alleen nog maar stenen, vuurstenen, wat verkoold materiaal en een enkele keer een grondspoor. Een bijkomend probleem is dat veel vindplaatsen langdurig in gebruik waren en alle resten van die bezoeken door elkaar liggen. Dat levert geen erg scherp beeld op. De afgelopen jaren heeft er in Limburg en daarbuiten, nieuw onderzoek plaatsgevonden dat een belangrijke aanvulling vormt op de kennis van het mesolithicum van die droge zandgronden. Het levert een verwachtingsvol en positief beeld op voor de toekomst, maar een weerbarstige en lastige periode zal de midden-steentijd, de periode van de laatste jagers-verzamelaars blijven. Leo Verhart gaf de aanwezigen een indruk hoe het dagelijkse leven in het mesolithicum eruit zou hebben kunnen zien. De antropologie van toen in vergelijking met die van de huidige primitieve bevolkingsgroepen verhelderde de beeldvorming. De vindplaatsen, Verrebroek, Kampen, Bedburg, Europoort en de Noordzee hebben vele gereedschappen en andere gebruiksvoorwerpen uit het mesolithicum prijs gegeven. De nauwkeurig onderzochte sites zoals die van Posterholt/Vlootbeekdal en Wanssum geven inzicht van de onderlinge posities van de jachtkampen en de basiskampen in het landschap.

Leo Verhart

Midden-Paleolithicum bij Esbeek (N.Br.) Een bijzonder grote en rijke vondstspreiding van midden-paleolithische artefacten van vuursteen en kwartsiet.

De vierde spreker, Dr. Eelco Rensink, is werkzaam bij de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed in Amersfoort. Hij is specialist van de vroege prehistorie.

In de afgelopen jaren heeft Piet van Gisbergen op akkers bij Esbeek (Noord-Brabant) honderden stenen artefacten uit het midden-paleolithicum verzameld. De oppervlakte van het gebied waar vondsten zijn gedaan, bedraagt ca. 1200 x 300 m. Door aanvullende vondsten van Jan Schellekens en Pieter Dijkstra is dit gebied nog aanmerkelijk uitgebreid. Daarmee gaat het om een van de rijkste en grootste vondstspreidingen van midden-paleolithische artefacten in Nederland. Onder de vondsten bevinden zich kernen en afslagen, maar ook een grote hoeveelheid geretoucheerde werktuigen, waaronder o.a. tientallen vuistbijlen, keilmesser, schaven en enkele spitsen. Voor de vervaardiging van deze werktuigen hebben Neanderthalers gebruik gemaakt van zowel vuursteen als (verschillende typen van) kwartsiet. In de lezing werd ingegaan op de landschappelijke context van de vindplaats(en), de gebruikte grondstoffen en typologische en technologische kenmerken van de artefacten. Ook werden er parallellen aangegeven met vergelijkbare vondsten in Zuid-Nederland en het aangrenzende deel van België en hun datering. De betekenis van de nieuwe vondsten van Esbeek voor het Neanderthaler-onderzoek in Nederland, maar ook voor de archeologische monumentenzorg van dit type vindplaatsen stond centraal in het laatste deel van de lezing. Conclusies uit het onderzoek van Esbeek zijn:
-Esbeek past in Mousterian with Bifacial Tools (MBT) en vormt belangrijke aanvulling op geanalyseerde sites door Ruebens (2013); De beste paralellen zijn Oosthoven in Noord-België, enkele Waalse grotvindplaatsen en kleinere vondstcomplexen en losse vondsten in Noord-Brabant.
-Geen aanwijzingen voor lange afstand transport van grondstoffen vanuit primaire brongebieden (bijvoorbeeld Zuid-Limburg);
-Datering: Midden-Pleniglaciaal tussen 60.000 en 40.000 BP; mogelijk ouder (Vroeg-Glaciaal)
-Geologische omstandigheden en grondgebruik zeer bepalend voor de 'oppervlakte-zichtbaarheid' van artefacten/vindplaatsen uit deze periode; Toekomstige inventarisaties en onderzoek: Esbeek topje van de ijsberg?

Esbeek overgang van Kempenblok naar Roerdalslenk

Eelco Rensink

De middenpaleolithische vindplaats 's Hertogenbosch - Vonk en Vlam

De volgende spreker Drs. Stefan Molenaar is senior adviseur archeologie en ruimtelijke ordening bij de Gemeente 's-Hertogenbosch.

De vijfde lezing ging over de bijzondere midden paleolithische vindplaats die tijdens de bouw van de parkeergarage aan de Hekellaan in Den Bosch werd ontdekt.

Bij de bouw van de parkeergarage Vonk en Vlam in 's Hertogenbosch zijn in 2013 en 2014 archeologische resten gevonden, waaronder meer dan 300 stenen werktuigen uit de Oude Steentijd. Het zijn sporen van tijdelijke bewoning van Neanderthalers omstreeks 50.000 jaar geleden tijdens de laatste ijstijd. De ouderdom is afgeleid uit de techniek waarmee de werktuigen gemaakt zijn (de zogenaamde discoïde methode) en de vorm van enkele werktuigen. Bijzondere vondsten zijn vooral een fragment van een bladspits en een klein vuistbijltje (een zogenaamde Keilmesser). Uit onderzoek van microscopische sporen van gebruik op de stenen werktuigen blijkt dat de Neanderthalers vlees, huiden en planten bewerkt hebben. Een deel van de stenen werktuigen is waarschijnlijk ter plekke gemaakt, gebruikt en weggegooid. De werktuigen zijn gemaakt van vuursteen, kwartsiet en zoetwaterkwartsiet dat verzameld is in oude rivierafzettingen van Maas en Rijn in de buurt van 's-Hertogenbosch. Afval van het bijwerken van vuistbijlen wijst erop dat deze werktuigen door Neanderthalers werden meegebracht, ter plekke gebruikt zijn en vervolgens weer meegenomen zijn. Naast de stenen werktuigen zijn ook botresten gevonden. Het gaat om resten van onder andere wolharige neushoorn, wolharige mammoet, rendier en paard - typische soorten van de zogenaamde 'mammoetsteppe'. De vondsten zijn waarschijnlijk afkomstig uit fijnkorrelige afzettingen van een Pleistocene voorloper van de Dommel en/of Aa.

Ps. De nieuwe parkeerplaats Vonk en Vlam is een fantastische beleving. Je moet daar echt eens een keer parkeren.

Stefan Molenaar

De Groote Wielen, archeologie en paleontologie met wetenschappelijke precisie.

De laatste en zesde lezing werd verzorgd door Dick Mol. Dick Mol is een Nederlandse amateur-paleontoloog, die wereldwijde bekendheid geniet. Hij is als honorair onderzoeksmedewerker voor fossiele zoogdieren verbonden aan het Natuurhistorisch Museum Rotterdam.

Op enthousiaste wijze heeft Dick Mol zijn lezing gehouden. Nederland is piepjong. Ons land is niet alleen klein, het is ook heel jong, geologisch gesproken. Het is voor het grootste deel gevormd in de twee miljoen jaar van het ijstijdvak: het Pleistoceen. Het grootste deel van die periode zag de land-zee verdeling er heel anders uit dan nu. Nog geen 40.000 jaar geleden stond de Noordzee tussen Engeland en Nederland grotendeels droog. Je kon letterlijk van Katwijk naar Londen wandelen. Je liep dan over een open vlakte, waar je af en toe een meanderende rivier moest oversteken. Je moest goed oppassen voor grote kudden mammoeten, steppewisenten en af en toe een groepje wolharige neushoorns. Nog gevaarlijker waren de leeuwen en hyena's die hier leefden. Een goede bontjas had je ook nodig. Maar het was in ieder geval wel droog, want het was hier bepaald niet de besneeuwde toendra die je vaak ziet bij schilderijen van de ijstijd; geen uitgestrekte witte vlakten zoals we die nu kennen uit het hoge noorden van Noord-Amerika en Siberië. Het was een landschap dat nu nergens meer op de aarde te vinden is. Nederland ligt vol met resten van dieren uit die ijstijd. In het Nationaal Natuurhistorisch Museum Naturalis in Leiden, bijvoorbeeld, ligt de grootste collectie mammoetbotten ter wereld. Die mammoeten hoorden hier in de ijstijd echt thuis, samen met andere dieren die we nu 'exotisch' noemen, of die zelfs zijn uitgestorven. Een groot deel van die enorme collecties komt uit de omgeving van 's-Hertogenbosch. Ze zijn tevoorschijn gekomen tijdens baggerwerkzaamheden in het stroomgebied van de Maas. Ook in het Archeologisch en Paleontologisch Museum Hertogsgemaal in Gewande ligt een grote collectie beenderen van dieren uit het stroomgebied van de Maas tijdens de ijstijd. In 2005 werd begonnen met de ontgronding van de zandput De Groote Wielen. Er moest goed bouwzand komen voor de nieuwe woonwijk. Dat er fossiele botten uit de ijstijd naar boven zouden komen, daar hadden zelfs de goed geïnformeerde bouwers niet meteen op gerekend. Het zand werd aanvankelijk opgezogen van een diepte tot 7 meter beneden de waterspiegel, een laag die niet bekend staat om fossiele rijkdom. Omdat er steeds meer zand nodig was, gaf de Provincie Noord-Brabant toestemming om ook dieper te zuigen: tot ruim 13 meter beneden de waterspiegel. Op dat moment werden de bottenverzamelaars alert. Uit plassen in de buurt waren immers mooie overblijfselen van ijstijddieren gevonden op diepten rond de 10 meter. Op 29 maart 2005 was het voor het eerst raak: Frits Engelen, landmeter van het team Geoinformatie van de gemeente 's-Hertogenbosch vond bij een van de bakens op het zanddepot bij de plas wat donkerbruine botten. De harde wind had de beenderen vrijgemaakt. Diezelfde avond bezochten Anton Verhagen en Tony de Groot het zanddepot. Ze konden de eerste fossiele beenderen van een wild paard en van rendieren veiligstellen. Het was de eerste aanwijzing dat De Groote Wielen sporen zou gaan opleveren uit een ver verleden. Dick Mol presenteerde vele fraaie afbeeldingen van de gevonden beenderen en andere artefacten. Mammoeten, wolharige neushorens, hyena's, steppewisenten, vogels, planten en zelfs de vliegen van toen zijn teruggevonden. Dick Mol heeft samen met de onlangs overleden Anton Verhagen een fantastisch boekwerk samengesteld. Beeldend kunstenaar Remie Bakker verzorgde vele tekeningen. Het boek is in 2009 verschenen met de titel: 'De Groote Wielen: er was eens .... Met als ondertitel "Wie woonden er in De Groote Wielen in de ijstijd?"

Dick Mol

Dick Mol en Anton Verhagen

Sluiting

Rond 16.30 uur sluit de voorzitter van het NBAG de studiedag af met dank aan alle betrokkenen. Met ca. 85 aanwezigen, zes zeer boeiende lezingen was het een topper in de lezingen reeks van het NBAG. Wederom een zeer geslaagde studiedag.

Namens het Noord-Brabants Archeologisch Genootschap,

Peter van Nistelrooij

CLOSE

Van WOII tot Caesar:
Archeologie van Oorlog en Conflict in Brabant

Verslag studiedag 03-04-2016

Verslag van de voorjaarsstudiedag: "Van WOII tot Caesar: Archeologie van Oorlog en Conflict in Brabant", gehouden in café-zaal 't Vrijthof te Oirschot. Georganiseerd door het Noord-Brabants Archeologisch Genootschap i.s.m. Brabants Heem.

Opening

De dagvoorzitters Richard Jansen en Eugene Ball openden om 10.30 uur de dag. Conflicten zijn van alle tijden! Daarentegen staat het archeologisch onderzoek naar schansen uit de Tachtigjarige Oorlog, vestingwerken uit de late middeleeuwen en slagvelden uit verschillende perioden nog in de kinderschoenen. Daar komt echter langzamerhand verandering in en dus is de 69e studiedag van de NBAG gewijd aan Conflictarcheologie. Aan de hand van verschillende Brabantse vindplaatsen en een enkel Limburgs voorbeeld geven de vijf presentaties een beeld van de ontwikkeling van het archeologisch onderzoek naar oorlogen en conflicten door de tijd heen, inclusief de meerwaarde van dit onderzoek. De archeologische neerslag van kampen, slagvelden en verdedigingswerken zijn stille getuigen van traumatische gebeurtenissen die destijds een enorme impact moeten hebben gehad. Soms zijn die plekken nog herkenbaar in het landschap en behoren ze tot ons collectieve geheugen, soms zijn het nieuwe ontdekkingen bij archeologisch onderzoek. Beginnend met WOII gaan we terug in de tijd langs verschillende conflicten die zich op Brabantse bodem hebben afgespeeld om te eindigen met de recente, spectaculaire ontdekking van de resten van de oudst bekende veldslag in Nederland. De strijd tussen Germaanse stammen en de legioenen van Caesar bij Kessel.

Wat wordt daar opgeblazen? We weten het niet.... Archeologie van de Tweede Wereldoorlog in Brabant en Noord-Limburg.

De eerste spreker Jos van der Weerden is als senior archeoloog werkzaam bij BAAC (Bouwhistorie, Archeologie, Architectuurhistorie en Cultuurhistorie) te 's-Hertogenbosch. Hij heeft een ruime ervaring met archeologische opgravingen van IJzertijd tot Tweede Wereldoorlog.

De archeologie van de Tweede Wereldoorlog, of breder, conflictarcheologie, staat de laatste jaren steeds meer in de belangstelling. Werden de sporen uit deze periode voorheen veelal als verstoring aangemerkt, tegenwoordig is er volop belangstelling voor het Nederlandse krijgsverleden. Dit hangt mogelijk samen met het langzaam wegvallen van de generatie die de oorlog als (jong)volwassene heeft meegemaakt. Hierdoor verdwijnen de scherpe kantjes van de oorlog, maar ook de ooggetuigenverhalen en een grote hoeveelheid informatie. De ervaring leert ons dat deze informatie lang niet altijd in boeken en op het internet is opgeslagen. Wel worden de gegevens steeds makkelijker te raadplegen, vooral dankzij het voorgenoemde internet. Zo zijn bijvoorbeeld gevechtsrapporten, dagboeken en kranten uit de oorlog vaak online te raadplegen. Aan de hand van een aantal Brabantse voorbeelden (en een enkel Limburgs) wordt een beeld geschetst van de evolutie van het archeologische onderzoek naar de periode van de Tweede Wereldoorlog. Tevens werd duidelijk gemaakt wat de meerwaarde van dit onderzoek is. In veel gevallen zal het slechts een aanvulling zijn op de al bestaande bronnen, maar diverse malen komen er ook nieuwe en verrassende feiten naar voren, die vooral voor de lokale geschiedschrijving van belang kunnen zijn. Het verhaal van het Venlose kazernekwartier laat duidelijk zien wat er met een multidisciplinaire aanpak voor resultaten te bereiken zijn.

Jos van der Weerden

De Belgische Opstand in Brabant. Een kampement uit 1830-1839 in Rijen

De tweede spreker, Drs. Jan Roymans is als senior projectleider verbonden aan het Archeologisch Adviesbureau B.V. Raap.

Militair Kamp Rijen; een stad van linnen en heideplaggen. Culturele, religieuze, politieke en economische verschillen gaven aanleiding tot het conflict gekend als de Belgische Opstand met als resultaat de opsplitsing van het Verenigd koninkrijk van Willem I. Een breekpunt, gepaard gegaan met de laatste aanvalsoorlog van Nederland: de zogeheten Tiendaagse Veldtocht gevolgd door een jarenlange patstelling alvorens het grote Koninkrijk der Nederlanden, op dat moment niet ouder dan 15 jaar, uiteenvalt in drieën: Nederland, België en Luxemburg. Gedurende de periode 1830/1 - 1839 bevonden zich veel manschappen en legeronderdelen in het zuiden van ons land. Die verblijven in de vestingsteden, zijn in kantonnement of verblijven tijdelijk in een groot tentenkamp om zich voor te bereiden op een oefening in groter verband of komende campagne. Van die veldkampen bevond zich er één nabij Rijen en één nabij Oirschot. Als primair doel voor de militaire kampen gold het oefenen van de hogere bevelhebbers in de zogenaamde bewegingsleer en in het gelijktijdig doelmatig aanwenden van de verschillende wapensoorten. En dat bij voorkeur op weinig of niet bekend terrein. Gelijktijdig is zij een leerschool voor de samenstellende delen van een legerkorps. Het oefenen met gecombineerde wapensoorten heeft het voordeel dat men elkaars karakteristieken, tactiek en bewegingsvermogen leert kennen. Het is daarom niet verwonderlijk dat bij het kamp een oefenveld hoorde. Een van de reden om het kamp in Oirschot en Rijen aan te leggen was de aanwezigheid van grote heidevelden waar men ongehinderd kon oefenen. De aanwezigheid van de vele militairen hebben ongetwijfeld hun sporen nagelaten in het Brabantse landschap. Van het kamp in Rijen is een historische kaart bekend waarop de inrichting van het kamp schematisch is weergegeven. Het kamp was bijna 1,7 km twee kilometer lang en een paar honderd meter breed. De ligging van de tenten onderstreept de militaire hiërarchische structuur. De basis van de Pyramide bestaat uit rijen van vierkante en ronde tenten waar de gewone soldaten in grote getalen waren ondergebracht. De laag daarboven wordt gevormd door tweepersoonstenten van officieren en onderofficieren. De bovenste laag bestaat uit grote tenten waar de bevelhebbers van ieder bataljon waren ondergebracht met in hun midden de tent van de prins. In het kamp waren allerlei voorzieningen aanwezig zoals waterputten, latrines wagenparken, een ambulance, een intendance marktkranen, kantines een slachterij, ingegraven gaarkeukens en plaatsen waar geloofsdiensten bijgewoond konden worden. Tijdens de oefeningen verbleven in het militaire kamp van Rijen tot over tienduizend mensen, militairen en burgers. De aanwezigheid van zulke grote getalen in het veld moeten niet alleen hun sporen in archieven, maar ook in het bodemarchief hebben nagelaten. Zeker als men beseft dat vele voorzieningen waren opgebouwd met zand en heideplaggen. Daarvan resteren wellicht nog diverse zichtbare en hoogstwaarschijnlijk ook onzichtbare sporen in het landschap. Deze sporen behoren tot het domein van de archeologie. Hoogtemetingen worden regelmatig gebruikt om archeologisch reliëf inzichtelijk te maken. Recent zijn zeer gedetailleerde hoogtegegevens beschikbaar gekomen. Deze hoogtegegevens zijn verzameld door middel van laserhoogtemeting. Bij deze techniek vuurt een scanner vanuit een helikopter of vliegtuig laserlicht af op het aardoppervlak. Door de looptijd van het gereflecteerde licht te meten, bepaalt de scanner de afstand tussen het aardoppervlak en het vliegtuig. Het instrument scant al vliegend een strook land onder het vliegtuig. Door computerbewerkingen van deze gedetailleerde hoogtegegevens is het mogelijk om minimale hoogteverschillen in beeld te brengen die in het veld niet of nauwelijks zichtbaar zijn of door struiken of bomen worden gemaskeerd. Omdat na het verlaten van het kamp in 1839 nauwelijks werkzaamheden in het gebied hebben plaatsgevonden, zijn kleine hoogteverschillen relatief goed intact gebleven. Met andere woorden, mogelijk zijn er in het huidige bos sporen van het voormalige kamp die zich laten 'lezen' in het micro-reliëf. Uit een analyse van de hoogtegegevens is door RAAP Archeologisch Adviesbureau de locatie van het kamp en verschillende elementen daarvan exact gelokaliseerd. Door de historische kaarten te vergelijken met het hoogtemodel zijn latrines, kookkuilen, wegen en zelfs kleine opgehoogde tentplaatsen van soldaten in het veld achterhaald. Daarnaast laat het hoogtemodel ook uitgravingen en ophogingen zien die niet op historische kaarten zijn terug te vinden. Met andere woorden het bodemarchief in de bossen bij Rijen bevat informatie over de geschiedenis van het militaire kamp die niet in papierenarchieven is te achterhalen. De bodem is dus een belangrijke kennisbron.

Jan Roymans

Brabant versus Gelre: Een uniek Italiaans vestingwerk in Ravenstein uit de 16e eeuw

Drs. Eric van der Kuijl en Ir. André Viersen bespreken het volgende onderwerp Brabant versus Gelre. Een uniek Italiaans vestingwerk in Ravenstein uit de 16e eeuw

Eric van der Kuijl is eigenaar van Hamaland Advies. Hamaland geeft adviezen o.a. aan gemeenten op het gebied van archeologie, ruimtelijke ordening en Milieu. André Viersen is werkzaam bij het Bureau voor Bouwhistorie en Architectuur geschiedenis (BBA). Hij is bouwhistoricus en heeft bouwkunde gestudeerd aan de Technische Universiteit te Delft. Zijn specialismen zijn kastelen en andere historische verdedigingswerken.

Graafwerkzaamheden in de periode 2012-2014 hebben aan het licht gebracht dat binnen het terrein van het aarden bastion Famars (1621) omvangrijke restanten van een oudere voorganger zijn gelegen. Het blijkt een bolwerck naar oud-Italiaans model te zijn. Dendrochronologisch onderzoek heeft uitgewezen dat het bolwerck uit 1509 stamt. Het bolwerck bestaat uit stenen ruimten, overdekt met aarde, teneinde de muren te beschermen tegen kanonvuur. Het vestingwerk bestaat uit twee geschutskelders, twee kazematten met in het midden een grote ovale verblijfsruime, waarvan de ingang reeds in 1988 werd blootgelegd. Het geheel was grotendeels omgeven door een ter plaatse niet meer herkenbare (stads)gracht. Ten tijde van de aanleg van het vestingwerk was Philips van Kleef de baas in de soevereine heerlijkheid Land van Ravenstein. Hij leefde van 1456-1528 en noemde zich van 1492 tot zijn dood 'Heer van Ravenstein'. Van 1499 tot 1506 was hij tevens gouverneur van Genua, zodat aannemelijk is dat hij in Italië de inspiratie opdeed voor de vernieuwing van de fortificatie van Ravenstein. Teneinde het vestingwerk te onderscheiden van het bastion Famars heeft de ontdekker, in overleg met het stichtingsbestuur, gekozen voor de naam Philips van Kleef-bolwerck. Thans werkt de stichting aan de ontwikkeling van een project dat het unieke bolwerck herkenbaar en beleefbaar houdt voor het publiek. Meer over het vestingwerk van Ravenstein is te vinden op: www.vestingravenstein.nl In april 2014 vonden in de tuin van professor Van Mourik aan de Van Coothweg te Ravenstein omvangrijke opgravingen plaats. In eerdere jaren waren daar stukje bij beetje bakstenen restanten van een omvangrijk vestingwerk ontdekt. Naar nu blijkt, dateert dat vestingwerk uit de tijd van Philips Van Kleef. Ravenstein was omstreeks 1500 van groot strategisch belang: het lag op de grens van het hertogdom Gelre en het Bourgondische hertogdom Brabant. Onderdeel van het archeologisch onderzoek is het zorgvuldig in kaart brengen van de restanten.

Dat werk is naar alle tevredenheid verricht door Bouwstudio PelserHartman te 's-Hertogenbosch. PelserHartman is een professioneel 3D laserscanning-bedrijf, dat met de modernste apparatuur de zichtbare en bereikbare delen van het vestingwerk heeft vastgelegd. Het betreft een volledige scanopname met fotomateriaal; dit alles is verwerkt tot een geregistreerde pointcloud met een trueview in kleur. Door middel van orthofoto's (ter vervanging van het ouderwetse tekenwerk) maakte PelserHartman bovendien een bovenaanzicht en zeven doorsneden van het vestingwerk. Voor de onderzoekers van de opgraving en voor de opdrachtgever, het bestuur van de Stichting Vestingwerken Ravenstein, was het mogelijk om aan de hand van de opnamen van PelserHartman de restanten realistisch te bekijken vanuit de standpunten van de scanner. Het is een belangrijke hulp is bij het interpreteren van het werk. Daarnaast heeft het bedrijf met de scans natuurlijk ook precies en in detail de staat van het vestingwerk vastgelegd, nadat het na 400 jaar weer het daglicht zag. Deze gegevens kunnen van groot belang zijn voor wetenschappelijk onderzoek van de generaties na de onze. Het imposante bakstenen muurwerk blijkt naar oud-Italiaans model te zijn, dateert zoals blijkt uit dendrochronologisch onderzoek van omstreeks 1509 en bestaat uit een gedeeltelijk nog overwelfde geschutskazemat, met forse bakstenen schiettrechter. Achter de kazemat ligt een voorheen overkluisde afwachtingsruimte, waaraan voorheen een tweede kanonkazemat gelegen was. Wellicht is deze laatste kazemat vrijwel geheel afgebroken.

vlnr Eric van der Kuijl, Ir. André Viersen en Richard Jansen

Vechten om Eindhoven tijdens de Opstand. Archeologische wapenvondsten uit de stads- en kasteelgrachten

De vierde spreker, Drs. Nico Arts, is werkzaam als stadsarcheoloog bij de Gemeente Eindhoven en inmiddels een bekende spreker bij het NBAG.

Tijdens de Opstand (de Tachtigjarige Oorlog, 1568-1648) speelt Eindhoven een rol in de strijd tussen de Spaanse koning en de opstandige Staatse gewesten. Een centrale plaats in die oorlog is het Kasteel van Eindhoven. Dit kasteel (in de stadskern, op de hoek van de Ten Hagestraat/Vestdijk) is in de vijftiende eeuw gebouwd, de laatste bovengrondse overblijfselen worden in 1676 opgeruimd. Tijdens opgravingen op het kasteelterrein, maar ook elders in de stadskern, zijn afgelopen decennia veel archeologische voorwerpen uit de Tachtigjarige Oorlog aangetroffen. Het zijn de stille getuigen van een vreselijke tijd in de stadsgeschiedenis.

Eindhoven anno 1583

De archeologische vondsten bestaan uit allerlei wapens (zwaarden, hellebaard, dolken, spiespunten, kanonskogels, een mortiergranaat, loden kogels, gietmallen voor kogels, een pistool, ontplofte vuurwapens, kruithoorns). Ook is er slachtafval van honden en de schedel van een man die met zwaard en kogel is gedood. Naast de archeologie zijn er ook veel historische gegevens. In de jaren 1576-1642 is het kasteel afwisselend in handen van Spaanse en Staatse troepen. Een van die veroveringen vindt plaats op 7 september 1581, er worden die dag meer dan 600 mensen gedood. In het voorjaar van 1583 wordt de stad 2 maanden belegerd. Door voedseltekort worden zelfs honden en katten gegeten. Kort daarna wordt de stad door de Spanjaarden verkleind om deze beter te kunnen verdedigen. Er worden nieuwe grachten en wallen aangelegd.

Nico Arts staand zittend Nico Roymans

Caesar in Brabant? Een veldslag tussen Romeinen en Germanen bij Kessel

De laatste spreker Nico Roymans is sinds 1998 hoogleraar West-Europese Archeologie aan de Vrije Universiteit te Amsterdam. Zijn specialisatie is de archeologie van Keltisch-Germaanse samenlevingen in de late prehistorie en hun integratie in het Romeinse rijk.

In Boek IV van zijn De Bello Gallico beschrijft Caesar zijn uiterst gewelddadige optreden tegen twee Germaanse stammen, de Tencteri en Usipetes, in het voorjaar van 55 v.Chr. Deze groepen waren kort daarvoor massaal in het Nederlandse rivierengebied de Rijn overgestoken en vroegen Caesar toestemming om zich daar te mogen vestigen. Dit verzoek om asiel werd geweigerd, waarna Caesar met zijn volledige troepenmacht van 8 legioenen en cavalerie tegen de Germanen ten strijde trok. Na de verovering van het Germaanse kamp bij de samenvloeiing van Maas en Rijn (lees Waal) werd de vluchtende bevolking, inclusief vrouwen en kinderen, massaal afgeslacht. In totaal zou het gaan om 430.000 personen, doch dit aantal is ongetwijfeld enorm overdreven. Maar als je de vergelijking maakt met Caesars troepenmacht van ongeveer 35.000 personen en een gelijkwaardige troepenmacht van de Germanen met daarbij een gemiddeld aantal vrouwen en kinderen, dan kunnen het misschien wel 115.000 personen zijn geweest. Zijn ze dan allemaal vermoord zou je dan kunnen afvragen. Als je dit aantal weer vergelijkt met grote massa slachtingen van mensen waarvan wel de aantallen slachtoffers bekend zijn dan kun je een percentage van ongeveer 40-50% aanhouden. Dus het nog steeds enorme aantal van 60.000 slachtoffers zal best wel juist kunnen zijn. De meest waarschijnlijke plaats waar de slachting heeft plaatst gevonden is bij Kessel/Lith. Er zijn daar door amateurarcheologen in een oude rivierbedding grote hoeveelheden menselijke botten en wapens gevonden. De vele gevonden Germaanse wapens zijn goed te determineren. De beenderen zijn nauwkeurig onderzocht. Er zijn schedels gevonden met doorboringen met vierkante gaatjes. Die gaatjes komen overeen met de punt van een Romeinse werpspeer (pilum). Ook zijn beenderen op strontium onderzocht. Strontium in botten verraadt de herkomst menselijke resten. Het scheikundig element strontium zit overal in de bodem en komt via de voeding ook in dieren en mensen terecht. Het menselijk lichaam slaat strontium op zoals calcium: via de bloedstroom wordt het in ons skelet opgenomen. Elke geologische ondergrond heeft zijn ouderdom en chemische samenstelling en daarmee ook zijn eigen signatuur voor strontium. Het blijkt dat de onderzocht beenderen niet afkomstig zijn uit de omgeving van Kessel/Lith.

Vermoedelijke troepenbewegingen

Sluiting

Rond 16.30 uur sluiten de dagvoorzitters van het NBAG de studiedag af met dank aan alle betrokkenen.

CLOSE

De vroege Middeleeuwen in Brabant

Verslag studiedag 08-11-2015

Verslag van de najaarsstudiedag: "De Vroege Middeleeuwen in Brabant. Nieuwe opvattingen over deze periode", gehouden in café-zaal 't Vrijthof te Oirschot. Georganiseerd door het Noord-Brabants Archeologisch Genootschap i.s.m. Brabants Heem.

Opening

Om 10.30 uur opent Peter van Nistelrooij, voorzitter van het NBAG, de dag. De Vroege Middeleeuwen werden voorheen de donkere of duistere middeleeuwen genoemd. De reden hiervan was dat deze periode werd gekenmerkt door gebruiken en praktijken die een stap achteruit leken te zijn. Mede door de bestuurlijke en politiek chaos die ontstond na de val van het West-Romeinse rijk, zijn er weinig schriftelijke bronnen overgeleverd. En tot voor een aantal jaren terug waren er zeer weinig tastbare archeologische vondsten uit deze tijd bekend. Vooral dat laatste heeft een positieve wending gekregen. Een aantal spectaculaire opgravingen met daaruit voort komende de archeologische vondsten van zeer hoge kwaliteit en fijnheid en recent onderzoek geven meer tastbare informatie over deze tijdsperiode. Door het steeds meer digitaal beschikbaar komen van primaire bronnen en de meer uitgebreide kennisuitwisseling tussen onderzoekers onderling, kunnen meer schriftelijke bronnen door meer onderzoekers met elkaar vergeleken en geanalyseerd worden. Dit heeft een positief effect op het totaal beeld van de vroege middeleeuwen. Na deze inleiding geeft hij het woord aan Dr. Stijn Heeren.

Bloei, ontvolking en herkolonisatie van Zuid-Nederland en noordoostelijk België in de laat-Romeinse tijd (3e - 5de eeuw na Chr.)

Op de Vrije Universiteit Amsterdam bestudeert Stijn Heeren de archeologie van de rurale bewoning in het Nederlandse rivierengebied in de Late IJzertijd, Romeinse tijd en Vroege Middeleeuwen. Vooral de nederzettingen, de grafrituelen, materiële cultuur en de overgang van de laat-Romeinse tijd naar Vroege Middeleeuwen.

Het centrale thema van deze lezing is de bewoningsgeschiedenis van de Romeinse provincie Germania Inferior, later Germania Secunda genoemd, van de 3e tot de vroege 5e eeuw na Christus. Heeren geeft een duidelijk en compleet chronologisch overzicht vanaf het begin van de Romeinse aanwezigheid tot aan hun vertrek weer. De eerste eeuwen in het huidige Brabant waren van opbouw en bloei van de Romeinse cultuur. Talrijke nederzettingen zijn opgegraven en geven een goed beeld weer. In de periode 197-235 AC heersten de Servische keizers, zij zorgden voor een tweedeling door de soldaten voor te trekken. In de periode 235-284 AC heersten de soldatenkeizers. Deze periode kenmerkte zich door troonstrijd, invallen van de Barbaren, pestepidemieën en inflatie. Vervolgens vond een grote ontvolking plaats, waardoor in de kern van het zandgebied geen enkele(!) nederzetting bewoond bleef tot in de 4e eeuw. Aan de randen van Brabant is iets meer continuïteit te zien. Wat is de oorzaak van deze ontvolking? Oorlogvoering: Barbareninvallen vooral in de jaren 254-268. Van enkele nederzettingen zijn brandlagen bekend. Zijn de bewoners gevlucht voor het oorlogs geweld? Dat zal wel maar de praktijk leert dat men meestal al na enkele jaren terugkeert. Oorlogsvoering lijkt niet de reden van de ontvolking. Pest/veeziekte dan? Bij een van de grootste pestepidemieën uit de 13e eeuw stierf 'slechts' 30-40%. Geen totale ontvolking dus. Uit de geschiedenis blijkt dat dit ook niet de reden is. Bodemdegradatie: o.a. uitputting door overbebouwing? Kan wel maar zal nooit in enkele jaren plaats vinden. Dwangmatige verhuizing? Een echte oorzaak van de ontvolking is niet aan te wijzen het zal wel een combinatie zijn geweest. Wat we wel weten vanuit de archeologie is dat de herbevolking in de late 4e/vroege 5e eeuw plaats vindt. In die periode trekken de Romeinse legers weg en direct daarna vindt immigratie plaats van Germaanse stammen. Dat is bij opgravingen te zien aan de huisplattegronden, hutkommen, aardewerk en sieraden.

Stijn Heeren(staand), zittend v.l.n.r. Peter van Nistelrooij en Otte Strouken

Alphen in de vijfde eeuw

De tweede spreker is Jan de Koning. Hij heeft zijn opleiding genoten aan de Universiteit van Amsterdam aan het Albert Egges Van Giffen Instituut voor Pre- en Protohistorie. Hij heeft zich gespecialiseerd in de vroege Middeleeuwen, maar is ook goed thuis in de geschiedenis van het eerste millennium. De Koning werkt momenteel bij Hollandia Archeologen Zaandijk.

Door de ontdekking in 1950 van het Vroegmiddeleeuwse grafveld niet ver van de kerk van Alphen kreeg dit dorp binnen de archeologie nog meer bekendheid. Het was natuurlijk al bekend doordat Willem Binck hier pastoor was tussen 1932 en 1963. Behalve een rechtlijnig pastoor was hij ook een gedreven oudheidkundige en oprichter van Brabants heem. Met de opgraving Alphen-Chaam op de Kerkakkers kwam daar een nieuwe mijlpaal bij. De Koning geeft het relaas weer van de opgraving. Deze was na het proefsleuvenonderzoek in mei 2004 bijna niet doorgegaan. Alsof de nederzetting niet ontdekt mocht worden waren de proefsleuven tussen de archeologische sporen door aangelegd. Door een enkele verbreding van een van de proefsleuven sneed men toch net twee hutkommen aan, waardoor een vervolgonderzoek op zijn plaats was. De opgraving leverde een duidelijk beeld op van meerdere boerenerven bestaande uit 9 boerderijen, 28 hutkommen, 10 spiekers, 34 brand/oven/afval of voorraadkuilen, karrensporen en 3 waterputten. De waterputten waren stevig van formaat, één had onderin een houten plankenconstructie en de twee anderen hadden onderin een houten ton. Een put met plankenconstructie had hout uit de eerste bouwfase 401-413AC en uit de tweede bouwfase na 590 AC. De boerdenerven konden gedateerd worden tussen de late 4e en eerste helft van de 6e eeuw, met andere woorden gelijktijdig met het grafveld. Er werden vele m3 zand gewassen. Dit was niet zonder resultaat. Vele glaskralen, aardwerk en andere artefacten worden gevonden. Hoewel we aan de rijkdom van de graven onmiddellijk enige status denken af te kunnen lezen, wijzen de nederzettingssporen 600 meter daarvandaan op gewone boeren.

Jan de Koning

Vijftig tinten groen. Merovingisch glas in Noord-Brabant

Annemarieke Willemsen studeerde Kunstgeschiedenis & Archeologie aan de Radboud Universiteit Nijmegen, waar ze in 1998 promoveerde op een studie naar laatmiddeleeuws kinderspeelgoed. Vanaf 1993 werkte ze in diverse musea mee aan tentoonstellingsprojecten, onder andere in Museum Boijmans Van Beuningen in Rotterdam. Sinds 1999 is Willemsen aan het Rijksmuseum van Oudheden verbonden als conservator van de afdeling Nederland Middeleeuwen. Daar is ze verantwoordelijk voor alle vondsten van eigen bodem van ná de Romeinse tijd.

De coördinator van deze studiedag, NBAG bestuurslid François van den Dries is een deskundige op het gebied van glas, met name Romeins glas. Hij heeft een fraai boekwerk over Romeins glas uitgegeven met als titel 'Breekbaar verleden'. Wel dan is het meer dan logisch dat er ook over Merovingisch glas gesproken werd. Spreker Willemsen 'neemt' de toehoorders mee naar een tentoonstelling die in 2014 te zien was in het RMO te Leiden. N.a.v. deze tentoonstelling is door de spreker een fraai overzichts boekwerk samengesteld met als titel 'Gouden Middeleeuwen' uitgegeven door WalburgPers. Uit de 'Gouden Middeleeuwen', de periode van ongeveer 400 tot 700 AC, is veel glaswerk opgegraven. Het in Nederland gevonden glas is deels ingevoerd uit de regio's Keulen en Namen-Huy en weerspiegelt daarmee het handelsnetwerk van de Vroege Middeleeuwen.

Fraaie buidelbeker uit Bergeijk

Glas was een relatief luxe product in deze tijd, dat wordt gekenmerkt door sierlijke vormen en decoratie. Uit met name de kralen spreekt een voorliefde voor kleur en detail. Merovingisch glas komt in diverse modellen voor; naast de standaardmodellen van stortbekers zijn er bijvoorbeeld voet- en klokbekers. Bijzonder zijn kannen en flessen met één of twee oren, bedoeld om drank in te bewaren en uit te schenken. Deze komen vooral in vijfde-eeuwse context voor, net als kleine glazen flesjes voor olie of parfum. Het meeste Merovingische glaswerk komt uit grafvelden, uit zowel mannen-, als vrouwen- en kindergraven. Dat glas uit graven is meestal mooi heel gebleven, soms omdat de glazen beker in een knikpot was gezet. Glaswerk en glazen kralen komen ook in crematiegraven voor; het glas was dan bij de crematie gesmolten en met de verbrande botresten in een pot begraven. Bijzondere en zeldzame vormen van glazen drinkgerei, typerend voor deze periode, zijn slurfbekers en buidelbekers. Slurfbekers hebben een rij 'slurven' om de buik, die open werden geblazen, zodat de wijn erin kon stromen. Buidelbekers hebben enigszins de vorm van een hangend leren buideltje en zijn versierd met verticale glasdraden die op naden lijken. De inhoud is 25-30 cl. Met behulp van demo films werd fraai getoond hoe deskundige glasblazers de bekers in een bestaande glasblazerij reproduceerden.

Annemarieke Willemsen

Boeren en aristocraten in Zuid-Nederland en de betekenis van het nieuwe grafveld uit Uden

Professor Frans Theuws studeerde geschiedenis en Provinciaal Romeinse archeologie aan de Universiteit van Nijmegen en middeleeuwse archeologie aan de Universiteit van Amsterdam (1983 cum laude). Zijn promotieonderzoek ging over de kenmerken van de vroegmiddeleeuwse samenleving in Zuid-Nederland en Noord-België (1988 cum laude). Met ingang van 2012 heeft hij een project gestart dat als doel heeft de studie van de Merovingische en Karolingische samenleving in het noorden van het koninkrijk.

Noord-Brabant maakt in de Vroege Middeleeuwen deel uit van de pagus Texandria. We kennen deze streek omdat in de jaren rond 700 verschillende aristocraten grond en mensen schonken aan Willibrord, de bisschop van de Friezen en abt van Echternach in het huidige Luxemburg. Rond 700 is er dus sprake van grootgrondbezit terwijl we weten dat het gebied rond 500 vrijwel onbewoond was. De kolonisatie kwam vanaf de randen van het buitengebied opgang na 550. Door opgravingen van de grafvelden weten we dat het kleine kolonisatie gemeenschappen zijn. De vroegste graven zijn de rijkste. Verschillen in accentuering van de vrouwen. Weellicht een langzaam groeiende bevolking tot ca. 650. We weten intussen ook dat er in de jaren rond 650 belangrijke veranderingen in de nederzettingsvormen plaatsvinden. Nieuwe centrale nederzettingen komen op. De hoeven waren gelegen rond een centraal plein. Spectaculair is dat sommige families in die nieuwe nederzettingen hun doden op het erf begraven. Bovendien blijkt dat de vondsten in die graven van ver buiten de regio afkomstig zijn, exotische grafgiften. Het zou best mogelijk kunnen zijn dat diegenen die nieuwe nederzettingen inrichtten uit de streken komen waar soortgelijke vondsten veel aangetroffen zijn. Mensen uit het Moezelvallei/Midden Rijn die nieuw grootgrondbezit inrichten? De nederzettingsontwikkeling gaat door en houdt vermoedelijk verband met de ontwikkeling van domeinen. De opgraving van het grafveld uit Geldrop (640-850) geeft bijzondere resultaten prijs. Een bijzonder prachtige riemgordel wordt gevonden. Dit werd natuurlijk pas duidelijk na deskundige restauratie. Onlangs in Uden, weer een klein en rijk grafveld opgegraven. Veel voorwerpen moeten nog onderzocht worden maar nu al is te melden dat het bijzonder voorwerpen zijn. De vondsten behoren tot de oudste uit de Merovingische tijd van Noord-Brabant. Het grafveld biedt een nieuw beeld op de kolonisatie van Brabant in de Frankische tijd. De perfect bewaarde lichtgroene buidelbeker, in 1957 is gevonden in Bergeijk, is misschien wel het mooiste Merovingische glas van Nederland (foto 3). Maar recent is in Uden ook een buidelbeker gevonden, van heel donkerblauw glas, de derde buidelbeker in ons land! De archeologie laat zien dat ons beeld van vroegmiddeleeuws Noord-Brabant aanzienlijk is bijgesteld op basis van opgravingen van grafvelden en nederzettingen.

Buidelbeker in situ Uden

Frans Theuws

De historicus en de donkere middeleeuwen

Drs. Lauran Toorians studeerde in 1986 af in het hoofdvak middeleeuwse geschiedenis en het groot bijvak Keltische taalkunde. Hij werkte enige tijd als keltoloog aan de Universiteit Leiden. Van 1991 tot 1997 was hij voorzitter van de landelijke Stichting A.G. van Hamel voor Keltische Studies. Tevens publiceerde Toorians over literatuur in de Keltische talen, de historische betrekkingen tussen de Keltische gebieden en de Nederlanden en het Keltisch in de Nederlanden gedurende de late ijzertijd en de Romeinse periode.

Toorians vertelt dat de Bijbelse schepping de gouden oertijd was. Daarna is het alleen maar slechter geworden. De geschiedenis is meestal een vertekend beeld van de waarheid. Zo blijven sommige schrijvers bekend en andere schrijvers verdwijnen. Toen in de negentiende eeuw de middeleeuwen werden 'ontdekt' werden zij donker genoemd in de zin van primitief, armoedig en bijgelovig. De gebruikte bronnen zijn erg summier en onbetrouwbaar. Dit in tegenstelling tot de intellectuele helderheid van de renaissance waarin de glorie van de Klassieke (Romeinse) Oudheid opnieuw tot leven kwam. Van dat idee van duisterheid hebben historici al lang afscheid genomen. Toch leeft het begrip 'donkere middeleeuwen' nog, en dan vooral in het Engels als Dark Ages. De kritiek dat de middeleeuwen niet duister waren, blijft overeind, maar zeker in het Engels wordt het begrip Dark Ages nog vaak gebruikt als populaire term voor wat beter wordt aangeduid als de Sub-Romeinse periode (of ook nog: Post-Romeinse periode). Het gaat dan over de vijfde en de zesde eeuw na Christus, waar we voor Nederland gevoeglijk de zevende eeuw aan kunnen toevoegen. Die eeuwen zijn voor de historicus duister om de simpele reden dat we nauwelijks geschreven bronnen hebben die ons erover inlichten. Duister dus, omdat de historicus zo weinig mogelijkheden heeft om er een blik in te werpen.

De nevelige onzekerheid van de tijd

Enige relativering is op zijn plaats: ook voor de Romeinse tijd zijn historische bronnen die specifiek over onze contreien (Nederland, Noord-Brabant) gaan, erg schaars en dat is niet veel anders voor de periode van ongeveer 650 of 700 tot 1200. Hoe dieper we voor deze periodes proberen in te zoomen op een bepaalde regio of een specifieke plaats, hoe donkerder het wordt. De uitdaging is natuurlijk om de schaarse bronnen die we hebben zo uitputtend mogelijk te gebruiken en dat leidt tot een balanceeract: wie het historische handwerk van bronnenkritiek al te hard toepast, moet concluderen dat we niks met zekerheid weten en dat dus de duisternis overheerst, en wie toch een aantal 'historische feiten' accepteert, moet scenario's schrijven die elk moment weer als een kaartenhuis in elkaar kunnen storten. De archeologie vormt daarbij niet veel meer dan een soort 'parallel universum' vol stomme getuigen die zich niet uit zichzelf bij de 'historische feiten' laten passen. Ook daar is interpretatie nodig en worden dus kaartenhuizen opgetrokken, en wie historische en archeologische informatie met elkaar probeert te verbinden, raakt gemakkelijk verstrikt in cirkelredeneringen. Een goed voorbeeld is het gegeven dat Hiëronymus (de heilige en Bijbelvertaler) in zijn vertaling en bewerking van de wereldkroniek van Eusebius van Caesarea vermeldt dat in het jaar 373 de Saksen werden verslagen ('geveld') bij Deuso in het gebied van de Franken (Saxones caesi Deusone in regione Francorum). Hiëronymus was in 373 in leven en schreef hier dus over zijn eigen tijd. Dat maakt dit kleine brokje informatie erg feitelijk. Maar niet duidelijk. Waar was eind vierde eeuw het gebied van de Franken en waar lag Deuso? Over die vraag lijken we het al ruim een halve eeuw eens: het Deuso van Hiëronymus is Diessen in Noord-Brabant. Hebben we daarmee een Noord-Brabants lichtpuntje in de donkere middeleeuwen? Nee. Bij nadere inspectie blijkt dit 'historisch feit' geen feit, maar een interpretatie, en dwingen meerdere redenen ons om aan die interpretatie te twijfelen. Waar de Saksen dan wel in het stof beten, is onbekend.

Lauran Toorians

Grafroof in Brabant? Heropende graven uit de Vroege Middeleeuwen

Martine van Haperen is PhD student bij de Universiteit van Leiden. Haar promotie onderzoeksproject met de titel; in contact met de doden. Een studie van vroege middeleeuwse heropende graven, richt zich op Merovingische heropend graven uit de lage landen.

De graven in de periode van de 5e tot de 8e eeuw bestonden vaak uit een kamer met daarin de lijkkist. De dode werd vaak rijk bekleed en naast de lijkkist werden fraaie grafgiften gelegd. De pracht en praal van Merovingische graven verleidt ons om te denken dat zij bedoeld waren om voor de eeuwigheid onaangeroerd te blijven liggen. De praktijk is echter anders. Net als elders in Noordwest Europa, werden in de Brabant vele graven tijdens de gebruiksperiode van het grafveld heropend. Uit onderzoek van 208 graven bleek dat 41% van de graven heropend is. 50% van de heropende graven zijn geopend binnen één generatie na de begrafenis. Dit is onder andere te constateren aan de kistrestanten. De meeste graven werden heropend in de 6e en 7e eeuw. De grafschenners doorzochten de inhoud van de graven en namen selectief objecten, en wellicht ook (delen van) skeletmateriaal, mee. Ze lieten ook wel eens objecten achter in het heropende graf. Deze handelingen worden traditioneel geïnterpreteerd als 'grafroof', een economisch gemotiveerde en criminele praktijk. Bij het bestuderen van de graven komen echter allerlei kenmerken aan het licht die niet overeenkomen met deze interpretatie.

Heropend Merovingisch graf

Er zijn daarom ook andere verklaringen mogelijk, die het heropenen zien als onderdeel van de normale omgang met de overledenen en hun graven. Zo worden ook nu nog in bepaalde culturen skeletmateriaal tijdens processies meegevoerd. Voor de studie van heropende graven moeten gedetailleerde gegevens worden verzameld over de vorm van de verstoring in de grafstructuur en de verspreiding van objecten en botmateriaal in het graf. Zo blijkt dat er meer mannengraven dan vrouwengraven geopend worden. De Brabantse grafvelden van Bergeijk, Meerveldhoven en Dommelen vormen hiervoor goede casussen omdat ze zorgvuldig zijn opgegraven en gedocumenteerd.

Martine van Haperen

Sluiting

Rond 16.30 uur sluit de voorzitter van het NBAG de studiedag af met dank aan alle betrokkenen. Met ca. 125 aanwezigen, zes zeer boeiende lezingen was het een topper in de lezingen reeks van het NBAG. Wederom een zeer geslaagde studiedag.

Namens het Noord-Brabants Archeologisch Genootschap,

Peter van Nistelrooij

CLOSE

Noord-Brabantse kastelen,
nieuwe ontwikkelingen in archeologisch en bouwhistorisch onderzoek

Verslag studiedag 29-03-2015

Verslag van de voorjaarstudiedag: "Noord-Brabantse kastelen", gehouden in kasteel Helmond te Helmond. Georganiseerd door het Noord-Brabants Archeologisch Genootschap i.s.m. BAAC en Kasteel Helmond.

Inleiding

Om 10.35 uur opent Peter van Nistelrooij, voorzitter van het NBAG, de dag. Gezien het thema van de studiedag is het geweldig dat we in zo'n prachtig kasteel te gast mogen zijn. Het bestuur van het NBAG is dan ook veel dank verschuldigd aan kasteel Helmond die het organisatorisch en financieel mogelijk maakte. Ook bedankte de voorzitter de sponsor BAAC en Helmonds gemeentelijk archeoloog; Theo de Jong. Mede door hun inzet heeft het geleid tot een geslaagde studiedag.


Vroege burchten in het hertogdom Brabant

Spreker Bas Aarts is voorzitter van de Vereniging Vrienden van Brabantse Kastelen en is redacteur van het tijdschrift 'Het Brabants kasteel'. Bas Aarts bereidt momenteel een proefschrift (dissertatie) voor over de motte-burchten hun rol en betekenis in opkomst en groei van het hertogdom (circa 1000 - 1250). De lezing begon met een schets van de territoriale ontwikkeling van het hertogdom Brabant vanuit het graafschap Leuven. Een belangrijke ontwikkeling was dat in het jaar 1106 Orthen werd gesticht. Dit was de meest noordelijke uitbreiding van het Hertogdom. Den Bosch kwam pas in 1202 in beeld. De lezing richtte zich met name op het verschijnsel van de motte-burcht, als de meest voorkomende representant van de vroege burcht in onze streken.

'Ter Borch' Oisterwijk (Noord-Brabant) Luchtfoto (ca. 1960) met grachtrestant motte van de heren van Tilburg (12de/13de eeuw)

De eerste motte-burchten zijn eenvoudige vluchtheuvels met daarop een toren constructie van hout. Deze evaluerende eerst in algemene zin van zijn ontstaan tot de kastelen zoals wij ze nu kennen. Vaak is de toren nog duidelijk herkenbaar in een bestaand kasteel. Bas Aarts liet vele fraaie en onbekende motte-burchten zien. Alle beelden omlijst met gedetailleerde gegevens. Ook motte-burchten uit West-Europa en Zeeland werden getoond. De in Zeeland genoemde vluchtheuvels of Vliedbergen (ca. 30 stuks) zijn volgens de spreker Motte-burchten. Een aantal kenmerkende motte-burchten worden door de spreker specifieker behandeld. De keuze wordt bepaald door archeologisch onderzoek, het historisch belang van aanleg en locatie of het cultuur-historisch belang van nog bewaard gebleven relicten in het landschap. Het lopend onderzoek op basis van een uitvoerige inventarisatie geeft meer zicht op de verspreiding en de bouwkundige ontwikkeling van het object in het studiegebied door de tijd heen. De verworven kennis kan daarbij vergeleken worden met de resultaten van soortgelijk onderzoek in de naburige middeleeuwse vorstendommen, bijvoorbeeld het graafschap Vlaanderen. De multidisciplinaire aanpak tracht daarnaast ook het sociaal-politieke netwerk van de betrokken adellijke families in kaart te brengen binnen de uitgroei naar het hertogdom Brabant voor de betrokken periode. Een interessant aspect daarbij (voor het huidige Noord-Brabant) is de integratie van het oude Texandrië in het hertogdom.

Tombe van Pepijn' Landen (Vlaams-Brabant) Motte van de familie Van Landen die ca. 1165 introuwt in Tilburg en aldaar heer wordt

Bouwhistorisch onderzoek kasteel Helmond

Spreker Rob Gruben is bouwhistoricus en directeur van BAAC (Bouwhistorie, Archeologie, Architectuur en Cultuurhistorie) in Den Bosch. Net als Bas Aarts is hij redacteur van het tijdschrift Het Brabants Kasteel en lid van de Nederlandse Kastelen Studiegroep. Als kastelendeskundige nam Rob de aanwezigen mee naar de duidelijk zichtbare bouwhistorisch facetten van kasteel Helmond. Het kasteel staat al bijna 700 jaar in Helmond. Veel van de geschiedenis lezen we af aan de muren en de balken.

Rob Gruben

Als vertrekpunt is gekozen voor de bouwchronologie zoals die is omschreven is in 2001 op hoofdlijnen in het boek: De kastelen van Helmond. Een macht centrum aan de rand van de Peel. Het kasteel werd bij de bouw opgenomen in een waarschijnlijk gelijktijdig ontwerp, om de marktnederzetting Helmond te voorzien van een omwalling. Helmond had haar stadsrechten vermoedelijk verkregen kort voor 1241. Het Helmonds kasteel vormde de zuidwestelijke hoek van deze stadsverdediging. Deze ingrijpende activiteiten zijn omstreeks 1320 begonnen en de realisatie ervan zal zeker meerdere decennia in beslag hebben genomen. Bovendien weten we dat het kasteel in 1331 als onderpand voor een lening werd gebruikt, die in 1335 geheel werd afgelost, waarmee het pandschap werd opgegeven. We kunnen er daarom veilig vanuit gaan dat de bouw van de Helmondse burcht in het tweede of derde decennium van de veertiende eeuw heeft plaatsgevonden. Het bouwhistorisch onderzoek heeft duidelijk gemaakt dat men er in eerste instantie vooral op gericht was een ommuring met vier hoektorens en een in tweeën opgedeelde woonvleugel onder een zadeldak te realiseren. Het onderzoek kon zelfs aantonen dat de beide voorste torens nog lange tijd laag en onafgebouwd zijn gebleven: de woonvleugel en aansluitende torens aan de achterzijde hadden klaarblijkelijk meer prioriteit. Van enige stenen of permanente bebouwing op het binnenplein is in die eerste fase nog geen sprake. Waarschijnlijk zijn er wel semipermanente houten gebouwen op het plein aanwezig geweest, maar de aanvankelijke opzet om een zo leeg mogelijk binnenplein te creëren springt toch het meest duidelijk in het oog bij deze vroege vierkante burchten.

Eerste bouwfase van het kasteel van Helmond, ca. 1320 tekening Emile Krijgsman, BAAC BV

De opdrachtgever en bouwheer stamden uit het aanzienlijke maar verarmde Brabantse geslacht Berthout van Berlaer, en heette Jan. De financieel gezonde heerlijkheid Helmond, die hij in 1314 verkreeg, bood een interessante basis om letterlijk op verder te bouwen. In het hierboven al genoemde boek is een compleet hoofdstuk aan de heren en vrouwen van het Helmonds kasteel gewijd.

Kasteel Helmond als adelijke woning

Zo ongeveer op de overgang van de dertiende naar de veertiende eeuw zien we dat het vierkante kasteel niet alleen meer algemeen gangbaar wordt, maar tevens door minder aanzienlijke heren als woonstede werd gekozen. Daarvoor was dit type burcht vooral een uitvalsbasis voor legertroepen. Aanvankelijk- in de late dertiende eeuw- was het realiseren van dergelijke grote complexen namelijk zowel politiek als financieel voorbehouden geweest aan de landsheerlijke adel, die veel meer dan de latere, meer lokale adel, haar territorium moest bewaken en haar aanspraken daarop kracht moest bijzetten. Vaak gebeurde dat met veel uiterlijk vertoon van macht in de vorm van legertroepen, waarvoor het nieuwe type van de vierkante burcht dan een geschikte uitvalsbasis vormde. Vanaf ongeveer 1300 zien we echter ook minder belangrijke edellieden met een goed gevulde beurs voor dit type kiezen. Nadat het kasteel in de tweede helft van de veertiende eeuw geschikt was gemaakt voor het gebruik van vuurgeschut, hoe beperkt dat ook geweest moge zijn, bouwde men snel door naar een U-vormig complex met drie vleugels rond de nog steeds tamelijk grote binnenplaats.

Donderbussen en schietgaten

Zo vanaf het midden van de veertiende eeuw zien we een verdere ontwikkeling, gestuurd door de opkomst van het vuurgeschut. We weten dat al in 1346 donderbussen aanwezig waren op kasteel Vreeland. Daarna nemen de meldingen over het gebruik van vuurgeschut snel toe, bijvoorbeeld in 1348 te Deventer en 1351 te Den Haag. Aanvankelijk waren die bussen gevaarlijker voor de gebruiker dan voor degenen op wie ze gericht werden, maar dat veranderde snel. Het logische gevolg was dat kastelen hun verdedigingssystemen hierop gingen aanpassen. De oude schietgaten voor pijlen boog maakten geleidelijk plaats voor meer moderne schietgaten voor vuurgeschut. Ook in Helmond is deze ontwikkeling waarneembaar, want op kelderniveau is bij de torens te zien dat de oude sleuven voor het boogschieten verbouwd werden voor haakbussen, waarbij de onderzijde van de schietgaten oorspronkelijk gevormd werd door vier natuurstenen blokken, die samen een ronde mond vormden voor de donderbus. Die verbouwing vormt een belangrijke bevestiging voor de al eerdere genoemde datering van de bouwtijd van het kasteel omstreeks 1320. Dat doet overigens ook het toegepaste metselverband, want dat is bij Helmond een Vlaams verband dat in deze streken vrij abrupt rond 1325 in onbruik raakt. De oorspronkelijke hoogte van de Helmondse schietnissen voor pijl en boog is tamelijk gering. En daarmee stuiten we op een merkwaardig nieuw inzicht. Een Duitse studie uit 2011 heeft namelijk aangetoond dat de aangebrachte schietgaten van een vijftal kastelen in de Elzas, twee burchten aan de Midden-Rijn en een versterking in de Pfalz -alle daterend uit de periode 1250-1350, dus de tijd voor het vuurgeschut- in verreweg de meeste gevallen totaal onbruikbaar waren. De conclusie is onmiskenbaar dat deze schietsleuven eigenlijk meer een symbolische afschrikfunctie hadden dan dat zij werkelijk militair defensief nut hadden. We kunnen niet uitsluiten dat dit ook voor de Nederlanden opgaat. Een leuk weetje uit de Duitse studie wil ik u niet onthouden. In de meeste gevallen kon de boogschutter niet met zijn circa 1,60 meter lange boog in de schietnis staan: de nissen waren hiervoor niet hoog genoeg. Dit hield in dat de boogschutter aan de binnenkant van de muur voor de nis moest gaan staan wilde hij kunnen schieten. Maar daardoor werd zijn zicht door de smalle schietsleuf enorm beperkt. Het gezichtsveld was zo smal, dat wanneer een aanvaller op 15 meter afstand -dus laten we zeggen aan de overkant van de gracht- voorbij liep, de boogschutter slechts 0,06 seconde de tijd had om hem te raken! U ziet hoe onmogelijk het praktische militaire gebruik was.

Detail frontmuur waarin werpsleuven en kantelen te herkennen zijn, BAAC BV

Speciaal was het filmpje wat Rob Gruben liet zien. Op een onderzijde van een latei waren nog zeer duidelijk de brandsporen te zien van een brand uit de nacht van 10 op 11 februari 1549! Dat is het bijzondere van kasteel Helmond, uit de bouwsporen kun je heel veel lezen als je er oog voor hebt. Helaas, de gehele studiedag regende het heftig en bleven de meeste deelnemers noodgedwongen binnen. Onder leiding van de Gooise architect J.W. Hanrath (1867-1932) werden ingrijpende restauratie werkzaamheden uitgevoerd, waarbij onder andere de barokke gevel werd afgebroken. Hanrath zorgde ook voor de vele ramen die de voorheen gesloten buitenzijde van het kasteel nu plots verkreeg. Die ramen waren noodzakelijk vanwege de functie als gemeentehuis die het gebouw zou gaan vervullen. Dat bracht ook met zich mee dat op het binnenplein aan twee zijden voor de oude woonvleugels een nieuwe muur werd opgetrokken, waardoor in lengterichting langs de vleugels een gang ontstond. Uiterst praktisch, zeker, maar het binnenplein werd er wel aan zienlijk door verkleind. Hoewel het middeleeuwse karakter door de ingrepen ernstig werd aangetast, is de bouwmassa zelf voor het merendeel intact gebleven. Bovendien werd er in de jaren twintig van de vorige eeuw met veel vakmanschap, kennis en traditionele technieken gewerkt, waardoor een verzorgd complex ontstond en het bestaan van het gebouw weer voor langere tijd was gegarandeerd. Tot 2001 heeft de gemeente er geresideerd, waarna het kasteel de huidige functie van museum kreeg.

Kasteel Helmond ca. 1955

Het 'Oude Huys' van Helmond: machtig en prachtig

Theo de Jong is gemeentelijk archeoloog van Helmond en Eindhoven. In het moerassige beekdal van de Aa in Helmond werd op het einde van de twaalfde eeuw (rond 1175 na Chr.) een imposante burcht gebouwd met zware eiken heipalen, balken en planken. De burcht bestond uit verschillende houten gebouwen, bijgebouwen en een poortgebouw met mogelijk drie verdiepingen en een valbrug. Het geheel was omsloten met een palissade van palen en lag goed beschermd in het water van de rivier de Aa, met haar moerassige laagten. Het gebied ligt in een knooppunt van beken en belangrijke verbindingswegen. Sinds enkele jaren weten we dat in de omgeving van de Haag in Helmond niet alleen het Oude Huys, ofwel het Slot van Helmond stond, maar later ook nog een andere burcht met de naam De Borch moet zijn geweest. Na het vergelijken van oude kaarten en archieven blijkt dat er nabij de plek waar de Derde Haag-straat op de Eerste Haagstraat uitkomt, tot begin 16de eeuw een omgracht perceel lag met de naam De Borch. Het hoefijzer vormige perceel werd ook wel het Rinkvelt genoemd.

Situatie ca. 1540

Het perceel van de Borch blijkt in het bezit te zijn van het klooster Floreffe. Het perceel waar het slot van Helmond (het Oude Huys) stond is in bezit van de heren van Helmond. De Borch en het Oude Huys maakten deel uit van een middeleeuws gehucht dat vanaf de volle middeleeuwen (900-1200 na Chr.) was bewoond. Er zijn bij opgravingen paalsporen aangetroffen van boerderijen, greppels en kuilen uit deze periode. In 1980 kwam het terrein, na het slopen van fabrieksgebouwen, beschikbaar. Leden van de Heemkundekring Helmond Peelland vonden al snel een groot aantal palen in de bodem. De heipalen en verschillende houtconstructies warendoor de natte beekdalbodem bijzonder goed bewaard gebleven. Het Oude Huys was, in tegenstelling tot andere kastelen, woonhuizen en boerderijen, niet gebouwd op een zandige verhoging in het landschap, maar midden in het natte beekdal, op moerige gronden. Vandaar dat honderden heipalen nodig waren om de gebouwen te dragen. De heipalen waren gemaakt van dikke aangepunte eiken boomstammen. In de nadagen van het Oude Huys, toen de houten burchtgebouwen aan vervanging toe waren, werd op het terrein nog een stenen toren gebouwd, met een diameter van bijna veertien meter. De fundamenten van deze toren zijn aangetroffen tijdens de opgravingen op het burchtterrein van het Oude Huys.

Opgraving tekening terrein Oude Huys

De baksteenformaten en het (VIaamse) metselverband komt overeen met de vroegste bakstenen gebouwen in onze omgeving. Woontorens (ook wel Donjon genoemd) hadden vier verdiepingen met telkens een groot vertrek. In de muren was een wenteltrap uitgespaard, evenals haardplaatsen, latrines en kasten. Fragmenten van glas-in-lood en leisteen wijzen op ramen en dakbedekking.

Opgraving van het Oude Huys in 1980 o.l.v. Jacques van Hooydonk

Tijdens de opgravingen bij het Oude Huys zijn veel bijzondere vondsten verzameld. Fraai bewerkte zilveren gespen, de vroegste metalen (zilveren) lepels, sierbeslag van Heraldische schilden, schaakstukken van ivoor, wapentuig, botten van jachtwild, valkerij en exotisch pluimvee(zoals pauw), houten schaaltjes en een grote hoeveelheid aardewerk en steengoed. Dankzij de natte bodem zijn veel uitzonderlijke en kwetsbare voorwerpen, zoals botten en leer en hout, bewaard gebleven. Theo de Jong liet de ene mooie afbeelding na de andere zien. De rijke variatie aan vondsten wijst op een zeer welgesteld milieu: het is immers het afval van de hoogste adel van Helmond.

Het schaakstuk van Helmond met zijn geheimzinnige Runetekens onder op zijn voet.

De resultaten van de opgravingen zijn niet alleen voor Helmond bijzonder: in Nederland is geen vergelijkbare houten burcht onderzocht. Zelfs op het vasteland van noordwest Europa zijn geen parallellen bekend. Het Oude Huys is, vanwege de vele exclusieve vondsten, de rijkste archeologische kasteelvindplaats van Nederland. Met de bouw van het nieuwe (nog steeds bestaande) kasteel kwam de houten moerasburcht en de bakstenen donjon in de Haag op de tweede plaats. Het eens zo machtige Slot van Helmond werd sindsdien het Oude Huys genoemd.

Theo de Jong

Kantelen onder stof: de burcht Strijen en de Hofstede van Drimmelen afgestoft. Oud kasteelonderzoek in een nieuw licht.

Hans Koopmanschap

Op 17 april promoveert Hans Koopmanschap aan de Universiteit van Tilburg. Het onderwerp van zijn proefschrift is de bewonings- en ontginningsgeschiedenis van de Langstraat en het zuidelijke dekzandgebied over de periode 1100-1450 na Chr. Als case voor de studiedag heeft hij de burcht Strijen en de Hofstede van Drimmelen gekozen. De hofstede van de heren van Drimmelen lag onder de muren van Geertruidenberg en werd in 1976 onderzocht door de dan nog prille Oudheidkundige Kring Geertruydenberghe. Jarenlang stond het materiaal in garages en uiteindelijk op zolder in de Schattelijn totdat het materiaal in 2004 in samenwerking met de vrijwillige archeologen van de Oudheidkundige Kring opnieuw bekeken en de resultaten geherinterpreteerd.

Hofstede Drimmelen

Op een soortgelijke wijze werd tussen 2006 en 2008 in samenwerking met amateur archeoloog Mohammed Bahiaoui het materiaal van het Huis Strijen doorgewerkt zoals dit door de stichting Oosterhouts Cultuur Goed bijeen was gebracht en bijeen werd gehouden. Onverwacht veel vondstmateriaal en circa 30 archeologisch complete objecten werden voor het eerste beschreven en nader bekeken naar de hedendaagse maatstaven. Omdat de uitwerking van zowel de hofstede als het kasteel Strijen gelukkig nog kon worden gedaan met de oorspronkelijke onderzoekers kon alsnog veel extra gegevens en verhalen over het onderzoek worden vastgelegd en de reeds beschreven data nader toegelicht. Van de hofstede is inmiddels een afzonderlijk rapport verschenen en voor het materiaal van het kasteel Strijen is voorzien in een overzichtsartikel in 2016. Het spreekt vanzelf dat beide kasteelterreinen uiteraard een eigen plaatsje hebben gekregen in het proefschrift "Grensgebied tussen zand en Veen".

Kasteel Strijen

Ontdekking van een Burcht aan de Burgstraat

Antoine Wilbers is Senior projectleider archeologisch onderzoek en fysisch geograaf bij IDDS-Archeologie. In 2013 is bij een archeologisch proefsleuven onderzoek door IDDS Archeologie een kasteel gevonden. Het onderzoek vond plaats aan de Burgstraat in Giessen in het kader van een herontwikkeling van het terrein. Naar aanleiding van het proefsleuvenonderzoek zijn er verschillende andere archeologische onderzoeken uitgevoerd en is uiteindelijk een deel van het kasteelterrein opgegraven. De uitwerking van de opgraving is nog in volle gang en er is daarom nog geen overzicht van de verschillende conclusies. Antoine Wilbers nam de toehoorders mee in de beleving van de opgraving. Volgens KNA normen wordt in 2011 begonnen met een quickscan en bureau onderzoek. Het onderzoeksgebied ligt op de oeverwal van de Alm. Het resultaat was dat er hoge kans was op archeologische waarden. Er werden vondsten verwacht vanaf de Romeinse tijd tot aan de nieuwe tijd. Uit booronderzoek bleek dat inderdaad de locatie op een overwal ligt. De locatie blijkt ca. 1 meter opgehoogd te zijn. Het advies was met proefsleuven meer te ontdekken over de Romeinse resten. Uit de eerste twee proefsleuven werd een soort gracht ontdekt en kinderen speelden met bakstenen van 25 cm lengte uit de storthoop. Er werd een 1 meter dikke muur ontdekt. In een boek uit 2004 auteur Peter van Eeten stond een vermelding van een kasteel van de heer van Giessen. Uit de archieven bleek dat er in 1309 toestemming was verleend om een nieuw kasteel te bouwen, maar dit werd pas gebouwd in 1364 en wel een stukje noordelijker. Dit kasteel werd opgedragen aan de Graaf van Holland door de Heer van Giessen.

Giessen

Resultaten van de opgraving:

In werkput 4 is het kasteel aangetroffen. Het zijn voornamelijk de funderingen van de ringmuur met acht steunberen (zie foto). De muur strekt zich buiten het plangebied uit. Alle bakstenen van het kasteel zijn primair gebruikt. De ringmuur is aan de buitenzijde volledig omgeven door de gracht, waarvan het merendeel uit puinvulling met én of meerdere dempfases bestaat.

Bewerkte foto van de in werkput 4 aangetroffen muurresten van het kasteel. Het betreft de ringmuur met steunberen aan de binnenzijde.

Aan de zuidzijde van de gracht zijn ook nog twee baksteendumpplekken waargenomen. Het vlak aan de binnenzijde van de ringmuur bestaat uit klei met zandlaagjes. Het kasteelterrein is opgebouwd op zand. Mogelijk is de bovenliggende grond, de zandige klei van oeverafzettingen, afgegraven voor baksteenproductie voor de bouw van het kasteel. Er is geen insteek van de muur waargenomen. Kleurverschillen zijn te wijten aan oxidatie/reductie grondwater. De klei is homogeen. In het noorden is een ronde houten plaat met een diameter van circa 50 cm aangetroffen. Het betreft mogelijk een bodem van een ton. In het centrale deel is een baksteenfundering aangetroffen.

Antoine Wilbers

Doordat deze fundering grenst aan de begrenzing van het plangebied kon dit niet helemaal vrij gelegd worden. De baksteenfundering lijkt nu L-vormig te zijn. De fundering moet in ieder een pendant hebben, zodat er eerder sprake is van een U-vorm. Mogelijk was er sprake van een gemetselde boog, omdat dit een bewezen stevige constructie is, terwijl het bakstenen uitspaart. Een hoogte van 8 m met drie of vier bouwlagen zou goed mogelijk kunnen zijn. Door de verschillende muren gaan diverse uitbraaksleuven. Aan oostelijke putrand zijn verstoringen zichtbaar vanaf circa 30 cm -mv tot aan bovenkant muur. In het midden, aan de zuidzijde, bevindt zich een vierkant gat, mogelijk een uitbraak. Hier is keramiek aangetroffen, onder andere bruin/paars geglazuurd steengoed (Jacoba-kan) en diverse plavuizen. Aan de binnenkant van de ringmuur is een kijkgat gemaakt om de diepte van de fundering eventuele vloertjes van baksteen te bepalen. Hierna is een profiel over de gracht (oost-west) gemaakt en oost-profiel in kaart gebracht. Met grondradar en karterend booronderzoek werd een compleet kasteelterrein gereconstureerd. In de historische gegevens staat dat het kasteel verwoest is. Dit betekent feitelijk dat het onbruikbaar gemaakt is. Dit is gedaan als afstraffing, waarvan momenteel de reden nog onduidelijk is. Gezien de staat van de ringmuur, is het kasteel zorgvuldig gesloopt. Er is steen voor steen afgebroken. Baksteenrommel is in de gracht gegooid en de bakstenen zijn gerecupereerd en hergebruikt.

tijdslijn

Sluiting

Rond 16.30 uur sluit de voorzitter van het NBAG de studiedag af met dank aan alle betrokkenen. Met ca. 75 aanwezigen, de hoge kwaliteit van de lezingen die alle uitstekend geïllustreerd werden en een goede verzorging door de medewerkers van Kasteel Helmond en cateraar Maitre Leon kunnen we weer op een zeer geslaagde studiedag terugkijken.

Namens het Noord-Brabants Archeologisch Genootschap, Peter van Nistelrooij

CLOSE

Brabant onder water, het eerste begin
en verdere ontwikkeling van landbouw in Noord-Brabant

Verslag studiedag 02-11-2014

Verslag van de najaarsstudiedag: "Brabant onder water" , gehouden in café-zaal 't Vrijthof te Oirschot. Georganiseerd door het Noord-Brabants Archeologisch Genootschap i.s.m. Brabants Heem.

Opening

Om 10.35 uur opent Peter van Nistelrooij, voorzitter van het NBAG, de dag. De voorzitter vertelt dat het thema voor Noord-Brabant een iets wat vreemde titel is, dit omdat Brabant hoog en droog ligt ten opzicht van de rest van Nederland. Toch heeft het wassende water een grote rol uitgeoefend op de grenzen van Noord-Brabant. De watersnoodrampen en de rivier de Maas hebben hun archeologische sporen achter gelaten. De studiedag laat zien dat Brabant en water - als vriend en als vijand- archeologisch een zeer interessant thema is. Als eerste spreker kondigt de voorzitter de geoloog Jan Broertje aan. Wel bekend als oud voorzitter van de Sectie Archeologie, de voorganger van het NBAG, hij is nu de penningmeester van het NBAG. Jan Broertjes behandelt de geologische opbouw van de Brabantse bodem, in het bijzonder de invloed van de Maas daarop.

Het stroomgebied van de Maas in de lage landen. Invloed van rivier en mens op het landschap.

Spreker Jan Broertjes begint bij de bron van de Maas. De Maas ontspringt in Frankrijk. Stroomt door het bekken van Parijs en duikt de Ardennen in om vervolgens aan de noordkant deze te verlaten en verder via Nederland richting de Noordzee te gaan.

Oorsprong van de maas

In chronologische volgorde geeft hij uitleg over het ontstaan van het Brabantse landschap, beginnende ca. 800.000 jaar geleden. In Nederland is de Maas of zijn voorloper een laaglandrivier geworden, die tijdens een ijstijd ook een gletsjerrivier is geweest. Later werd het een regenrivier. In Nederland worstelt zij door oudere rivierafzettingen die bestaan uit zanden en grinden en verlegt haar loop van Zuid-Limburg naar Brabant om vervolgens weer naar het oosten op te schuiven en weer in Limburg aan te komen. Bodembewegingen spelen hierin een belangrijke rol en ook de afwisseling van ijstijden en warmere tijden. Zeespiegelverlaging tijdens ijstijden is ook belangrijk en de stijging van de zee in de laatste tienduizend heeft invloed op de huidige loop. Aan de hand van prachtige landkaarten en grondprofielen wordt de Maas in het laatste millennium gevolgd. Specifiek behandelt Jan de invloed van de Maas op het Maasland ten noorden van Oss. Vele oude rivierbeddingen zijn daar nog waarneembaar. Overstromingen als gevolg grote massa's water in het voorjaar maar ook tijdens hevige neerlag komen vaak voor. De ontbossing door de mens zorgt ook voor grotere pieken van de waterafvoer. Alles bij elkaar een dynamisch gebeuren.

Jan Broertjes

Maritiem cultuurlandschap en archeologie in Noord-Brabant

Akke de Vries-Oosterveen is een klassiek archeologe en zelfstandig cultuurhistorisch onderzoeker met een eigen bedrijf: "De Waterfabriek"- voor erfgoedvragen. Akke is bestuurslid van de AWN Vereniging van Vrijwilligers in de Archeologie en hoofdredacteur van het AWN blad Westerheem. De lezing ging ten gevolge van computerproblemen niet vlekkeloos. Dat lag zeker niet aan de spreker maar aan het feit dat we voor het eerst online verbinding maakte met het internet hierdoor werden ongevraagd diverse updates door de PC naar 'binnen' gehaald. Na ca. 15 minuten kon Akke haar lezing voort zetten.

Akke de Vries-Oosterveen

Ook in de provincie Noord-Brabant levert de relatie tussen mens en water fascinerende verhalen op, die door de archeologie aangevuld en verrijkt kunnen worden. Om een ordening aan te brengen in waar die relatie uit bestaat, kan een verdeling worden voorgesteld onder de noemers water als vriend en water als vijand. De thema's die bij water als vriend horen zijn: water als voedselbron (drinkwater, visserij, schelpenwinning), energiebron (watermolens) en grondstoffenbron (voor nijverheid en industrie). Water vormde een belangrijke infrastructuur en had een rol in de (gebieds)verdediging (kasteelgrachten, stadsgrachten, inundatiegebieden). Bij het thema water als vijand kan gedacht worden aan water als bedreiging en de manieren waarop er met die dreiging wordt omgegaan. Het gaat over overstromingen met verdronken dorpen als gevolg en de aanleg van dijken, polders en kunstwerken (dammen, sluizen) om water te keren en terug te dringen.

In de lezing gaat Akke verder in op het thema van water als infrastructuur. Het begrip maritiem cultuurlandschap is hierbij een mogelijk denkmodel. De term komt uit de scheepsarcheologie (Westerdahl 1978/1992). Eeuwenlang was het waterwegennetwerk de belangrijkste infrastructuur voor uitwisseling van personen, goederen, nieuws en ideeën. Een verbinding hebben met water was van essentieel belang. Waar wij het nu als onmogelijk achten werd vroeger gevaren. Maritiem cultuurlandschap gaat over water en land en het grensgebied tussen water en land. Vanwege het grote belang van de scheepvaart is er op het land een faciliterend landschap ingericht, met voorzieningen zoals bakens, bruggen, dammen, havens, kades, overtomen, pakhuizen, scheepshellingen, schippersherbergen, sluizen, tolhuizen, veerkades en vuurtorens. Ook kan gedacht worden aan de productieplekken van schepen en producten zoals hout, teer, zeilen, touw. Scheepswerven, houtzaagmolens, zeilmakerijen en touwslagerijen maken deel uit van het maritieme cultuurlandschap. Maritiem erfgoed bestaat niet alleen uit gezonken scheepswrakken en de natte infrastructuur, maar ook uit diverse zaken en structuren op het land. Een belangrijk principe is dat van overslag van kleinere naar grotere vaartuigen en visa versa. Op de overslagplaatsen, bijvoorbeeld bij sluizen en dammen, ontstonden gehuchten, die soms uitgroeiden tot grotere nederzettingen.

Maritiem cultuurlandschap ligt langs de (voormalige) zeekustlijn en de natuurlijke en kunstmatige waterlopen. In Noord-Brabant zijn dat de kusten van het zeekleigebied in West-Brabant, de beken en rivieren (w.o. Aa, Alm, Amer, Boven-Merwede, Dieze, Dintel, Dommel, Maas, Mark, Oude Maasje, Roosendaalse en Steenbergse Vliet), de turfvaarten in West-Brabant, de Langstraat en de Peel en de kanalen. Interessant zijn oude beddingen, kreekresten, buitendijkse gebieden, uiterwaarden, verdwenen havens, gedempte turfvaarten en kanalen en natuurlijk de huidige waterbodems. In hoeverre is er in archeologisch onderzoek in de provincie Noord-Brabant aandacht besteed aan maritiem cultuurlandschap? Het blijkt lastig om een antwoord te vinden. Deze bijdrage pretendeert dan ook nadrukkelijk niet volledigheid te bieden. Het onderzoek naar oude wegeninfrastructuur is pas een aantal jaren oud, interesse voor watererfgoed is betrekkelijk nieuw. Waterbodems zijn nog niet overal op de archeologische verwachtings- en waardenkaarten meegenomen.

Archeologische onderzoek "Grote Empelse Sluis" 2003

Voorbeelden van archeologisch onderzoeken in Noord-Brabant die te maken hebben met maritiem cultuurlandschap zijn de vondsten van scheepswrakken (Capelle, Cuijk, Grave, Moerdijk, Oss) , hergebruikt scheepshout in havenkade ('s-Hertogenbosch), mogelijke sporen van scheepsbouw (Boxtel), resten van een keersluisje en sluiswachterswoning (Schijf), resten van een oudere havenstructuur (Bergen op Zoom, Breda, 's Hertogenbosch, Zevenbergen) en beschoeiings- en brugresten (in de Tongelreep bij Aalst en in de Keersop bij Bergeijk). Op het einde van de lezing werden conclusies en aanbevelingen weergegeven: verdwenen water", waterbodem en waterrand hebben archeologische waarde, zeker ook in Brabant. Er is geen totaaloverzicht beschikbaar van deze waarden. Concept maritiem cultuurlandschap is toepasbaar voor Noord-Brabant dit concept biedt een integrale erfgoedbenadering. De archeologie levert een belangrijke bijdrage aan kennis over maritiem cultuurlandschap. De waterbodem en buitendijks erfgoed opnemen in gemeentelijk archeologie - en erfgoedbeleid. Water verdient de aandacht op archeologische beleidskaarten. akke@waterfabriek.en

Verdronken maar niet vergeten

Bert Stulp is een gepensioneerd docent aardrijkskunde en auteur van 5 boeken over verdwenen dorpen. De natuurrampen hebben hele stukken Brabants land van de kaart gewist. De vele stormvloedrampen hebben Nederland geteisterd en gevormd zoals het er nu uit ziet. Onder het water in de modder, ligt veel geschiedenis verborgen. Bert Stulp heeft veel informatie boven water gehaald. Bert maakte tijdens zijn lezing online gebruik van zijn website, het was voor het NBAG een noviteit. Met uitzondering van de hiervoor genoemde computerproblemen werkte het fantastisch.

Bert behandeld eerst zijn definitie van een verdronken dorp. Het moet gaan om een nederzetting, alle gebouwen moeten verdwenen zijn, uitgezonderd de kerktoren, het dorp is op de locatie niet herbouwd en als het dorp op dezelfde locatie is herbouwd dan met tussenperiode van 40 á 50 jaar. De provincie Noord-Brabant telt vier regio's waar meerdere dorpen zijn verdronken. Van elke regio werden de verdronken dorpen kort behandeld waarbij vooral aandacht werd besteed aan de locatie (voor zover bekend). In totaal behandelde Bert 22 verdronken dorpen in Brabant.

Deel van de kaart op de website

Bert Stulp

In het Verdronken land van Zuid-Beveland lagen voorheen 15 dorpen en één stad met de naam Reimerswaal. Deze stad was destijds op twee na de grootste stad van Zeeland. Het gebied heette toen Watering beoosten Ierseke of Oostwatering. In 1530 werd het gebied zwaar beschadigd door de St. Felixvloed (St. Felix quade Saturdag), maar nog niet verwoest. Karel V gaf zelf opdracht tot herbedijking. Betaald door dorpelingen die juist alles waren kwijtgeraakt. Strenge maatregelen werden afgekondigd maar men had geen geld. Na 1 jaar stokten daarom de werkzaamheden. Karel bemoeide zich er niet meer mee. Twee jaar later, de 2e Allerheiligen-vloed, werden alle gedane werkzaamheden door de zee tenietgedaan. De bevolking vluchtte massaal. Het gebied werd opgegeven, behalve Reimerswaal en het meest zuid oostelijke deel. Die kwamen nu in frontligging van de zee. Pas in 1551 (St. Pontiaans-vloed) en daarna nog 1570 (3e Allerheiligenvloed) is ook dit gebied verwoest. Al in 1465 heeft er een proces plaats gevonden bij het Hof van Holland tussen de Grote Gelanden en de ambachtsheren van de dorpen. Bijna geheel door grote gelanden gewonnen. Hier ligt de oorsprong van de latere verwoesting. Het meest oostelijke deel van dit gebied ligt nu op Brabants grondgebied voorheen lagen daar een 5 tal dorpen t.w., Assemansbroek of Broeke, Creke, Steenvliet en Agger 2. Er zijn twee Aggers bekend de jongste werd in 1471 een parochie. Agger 1, voor eerst genoemd in 1187, ligt in het uiterste zuidoosten van dit gebied en is veel eerder verdwenen. Waarschijnlijk bij de stormvloed van 1288 (St. Aagthenvloed) of in 1287 (St. Luciavloed). Bij Steenvliet lag een klein gehuchtje Looketers. Het dorp Assemansbroek of Broeke lag erg laag en is daarom vaak beschadigd door overstromingen. De bevolking was daardoor sterk verarmd. Vlakbij lag het gehucht Michole. Bij bagger werkzaamheden in 1969 werden de funderingsresten van de kerktoren gevonden in de dijk die moest verdwijnen t.b.v. haven Bergen op Zoom. Er werd een groot gat gegraven en de restanten werden gedumpt! Bij het dorp Creke lag de sluis die bij de stormvloed van 1530 als eerste uit de dijk werd geslagen waardoor de overstroming van de Oostwatering is begonnen. Bij het herstel van de dijk zijn hier 2 barakken vol met slapende dijkwerkers midden in de nacht door een dijkval in het water terecht gekomen waardoor alle arbeiders verdronken. Tevens was zes weken van herstel in één keer tenietgedaan.

Het tweede gebied, het Verdronken land van het Markiezaat van Bergen op Zoom, was het meest westelijke deel van Brabant. In 1287 afgesplitst van Baronie van Breda en in 1795 opgeheven. En in 1801 verkocht aan Bataafse Republiek. Het gebied was laaggelegen en na 1532 ontbrak de buffer van de Oostwatering. Het Markiezaat kwam direct aan zee te liggen en had veel last van overstromingen. Een aantal dorpen zijn daardoor verdwenen. Op de website laat Bert de dorpen zien. Het zijn van noord naar zuid: Koeveringe, Polre, Borgvliet, Hildernisse en (Oud)Ossendrecht. Er blijkt een voorganger van het huidige Ossendrecht geweest te zijn. De kerk stond een eind verwijderd van het dorp op hoger land. D de kerk staat er nu nog. Bij Borgvliet en Ossendrecht zijn vraagtekens te plaatsen over verdwijning door overstroming. Het gehucht Vijhuizen lag vlakbij Borgvliet. In Borgvliet zijn veel pottenbakkerijen geweest. Ten noorden van oude dorpskern zijn in jaren '60 van de vorige eeuw resten van pottenbakkerijen uit 15e eeuw gevonden.

Hildernisse lag continu overhoop met naburig klooster Emmaus over de kosten van het dijkonderhoud. Er is nu nog één boerderij over.

Het derde gebied wat Bert liet zien is het Noordwestelijk deel van Noord-Brabant. Het was in middeleeuwen een uitgestrekt laagveengebied. Om het gebied lagen slechts lage dijken, die bij elke storm wel een keer doorbraken. Het gebied was dus zeer dunbevolkt. In de dorpen werd veel aan moernering gedaan. De kerk lag veelal op een verhoging en diende als vluchtplaats. Er is een document bewaard gebleven uit 1285 waarin een groep Dominicaner monniken uit Zierikzee van hun overste uit Antwerpen toestemming kregen om de jaarlijkse termijn(bedeltocht) te houden. In deze opsomming stond precies vermeld welke plaatsen ze achtereenvolgens zouden aandoen: Zache, Valkenberg, Niervaart, Striene, Wieda, Wieldrecht, Dubbelmonde en Driemilensis. De eerste drie dorpen lagen in Noordwestelijke gebied. Verder naar het oosten lag nog Zonzeel (nu bekend van de file berichten). Dat dorpje bestond in 1285 nog niet. Niervaart (Nieuwe Vaart) in 1290 voor het eerst vernoemd, lag in polder de "Grote Ketel" tussen Klundert en Zevenbergen en wel vlak bij de boerderij De Grote Ketel. De Nieuwe Vaart was waarschijnlijk een waterweg om een bocht in het riviertje de Mark af te snijden. De bewoners leefden voornamelijk van de moernering. Verder was het dorp in die tijd een bekend bedevaart dorp. Ook dit leverde inkomsten op. In 1420 verwoeste een enorme brand grotendeels Niervaart en in 1421 werd Niervaart bijna geheel verwoest door de Elisabethvloed. Toch werd het dorp weer herbouwd. In 1436 nog grote uitgaven aan Den Huyse op die Niervaart. Omdat de dijken niet goed hersteld werden moest het dorp het toch ergens na 1536 opgeven.

Het vierde gebied De Grote Waard (land van Altena) is in 1421 door de 2e St Elisabethvloed overstroomd. Daarna kwamen nog meer overstromingen met als sluitstuk de derde St. Elisabethvloed van 1424. Het centrum van dit gebied is het zwaarst getroffen. Dit lag ten zuiden van Dordrecht (Biesbosch). Meer naar de randen toe waren de gevolgen minder sterk. Eén van die randgebieden was het Brabantse Land van Altena. Daar zijn een aantal dorpen verdronken zoals Almsvoet/Almonde, Drimmelen, Eemskerk, Heeraartswaard, Dussen Munsterkerk 1, Dussen Muilkerk en Almkerk. Drimmelen is een dorp in Grote Waard, verdronken in 1421 of iets later verlaten. Ongeveer in midden van driehoek Dordrecht, Gorinchem en Breda en van elke stad ca. 3 mijlen verwijderd (ca. 15 km). Dat zou de naam Drimmelen verklaren. Drimmelen werd eind 10e eeuw al genoemd in een brief van Keizer Otto II. Het heette toen Trumella. Na verdrinking is het herbouwd op enkele km's afstand. Nieuw-Drimmelen is gebouwd op ongeveer zelfde locatie als verdronken Drimmelen. De huidige locatie van Heeraartswaarde of Herradeskerke moet gezocht worden in het huidige dorpje Hank. De locatie van Eemkerk moet gezocht worden in de Brabantse Biesbosch in de omgeving van het Steurgat en de Nerzienweg in Werkendam. Almkerk is de enige plaats die op dezelfde plek is herbouwd en waarvan de toren nog stamt uit het tijdperk van vóór 1421. Dussen Munsterkerk ondervond veel schade van de Sint-Elisabethsvloed van 1421. De Munterkerk verdween in de golven en ook het dorp Muilkerk ondervond veel schade. In 1461 werd de Kornsedijk aangelegd en begonnen de inpolderingen. In 1680 kwam de Zuidhollandse Polder, ten westen van Dussen, gereed. In 1634 werd reeds opgemerkt dat; buijten dijcks gestaen heefft de parochiekercke van munsterkerk ende dat soo wij altijd gehoort hebben, op seeker stuk lands tegenwoordelijk sijnde wijland genaemt het kerkckhof. Deze plaats, gelegen tussen de Kalversteeg en de Oude Straat in de Zuidhollandse polder, is waarschijnlijk de plaats waar de Munsterkerk heeft gestaan. Verdronken maar niet vergeten. Momenteel zijn verschillende dorpen (vrijwel) vergeten. Het zou mooi zijn om dat te veranderen. Daar waar de locatie van dorp is aangetoond (restanten kerk of kerkhof) zou een informatie paneel geplaatst moeten worden. Dit is al bij één gebeurd namelijk.: Niervaart

Van loshout naar vissers vaartuig

Joep Verweij is Maritiem archeoloog bij Veramar Archeologie, mede namens ADC ArcheoProjecten. Wat te doen als een stapel oud los scheepshout op de deurmat wordt neergelegd met de vraag of er nog iets kan worden gemaakt van het fragmentarisch geheel? Dit is het soort uitdaging waar een maritiem archeoloog graag op ingaat. De toehoorders werden meegenomen in het gedachteproces dat leidde tot de reconstructie van het oorspronkelijke vaartuig. Het vaartuig is een representant van een bedrijfstak die in de eerste helft van de twintigste eeuw definitief ten onder gaat, namelijk de beroepsvisserij in de rivieren rond Heerewaarden. Het beeld van de trotse riviervisser die ooit leefde met het seizoensritme van de natuur blijft echter bestaan.

Beroepsvissers op de zalmschouw

Joep ging eerst in op reeds bekende maritieme projecten, de allereerste scheepsopgraving in Nederland door professor Reuvens in Brabantse Capelle 1822, de rivieraak in de Lithse Ham in 1981 ontdekt door de archeologische werkgroep van de Heemkundekring Maasland op de rand van een grote zuigput in de Lithse Ham nabij het dorp Kessel uit de 13e tot 15e eeuw, de twee rivieraken bij Grave 2008 uit de 13e en 17e eeuw en de tjalk bij Moerdijk 2006 uit de 19e eeuw. Om uiteindelijk te komen in het buurschap 't Wild, gemeente Oss. Hier werd in de uiterwaard De Paaldere het wrak van een bootje ontdekt. In de zomer van 2008 vindt ontgronding plaats als onderdeel van een project om natuurvriendelijke oevers aan te leggen en om mogelijkheden tot waterberging te creëren. Tijdens het graafwerk komt hout mee naar boven, dat naderhand in fragmenten wordt gevonden door amateurarcheologen, zoals dhr. Anton Verhagen. Hij herkent in de houtfragmenten de restanten van een scheepswrak.

Fragmenten scheepshout op de vindplaats nabij buurtschap het wild

Met de grondradar is de locatie van het wrak bepaald. Het wrak ligt binnen een oppervlak van 6 bij 15 meter in de grond op een diepte van 2 meter onder het maaiveld. Daarna werden alle houtfragmenten onderzocht en de bruikbare delen gescheiden. Uit de hout fragmenten kon een visbun onderscheiden worden, deze heeft op de boot dienst gedaan. In de visbun is een laagje water aanwezig waarin vis levend bewaard kan worden. Dode vis bederft snel en ijs was een luxegoed dat de visser van weeleer niet tot zijn beschikking had. Met de visbun kon een visser dus langer op het water blijven, en hoefde hij niet na iedere vangst een markt op te zoeken. De constructiedetails werden nauwkeurig onderzocht. Met deze gegevens werd een reconstructie ontworpen. Op basis van de spanten kon de vorm van de zijkant worden bepaald. Vervolgens konden de aanwezige gangen (huidplanken) daarop worden gepast. Dat leverde een reconstructie op van de dwarsdoorsnede in het middenschip. Vanzelfsprekend moeten de pengat- en nagelgatpatronen kloppen bij het op elkaar passen van de houtdelen. Het valt op dat de bodem plat was. Er was dus geen sprake van een kiel. Als de dwarsdoorsnede bekend is weten nog niets van de langsdoorsnede. Bij het ontbreken van houtfragmenten uit voorkant of achterkant (die zitten immers nog in de grond) is dit ook niet te achterhalen. Er was echter een plank aanwezig met constructiedetails die wezen op een vlak oplopende voorkant ofwel heve. Denk aan de platte voorkant van een schouw. Op een huidplank werden spijkerpennen aangetroffen. De houten pennetjes zijn een opvulling van gaten, die zijn ontstaan bij het aanbrengen van houten klampen tijdens de bouw. Die klampen bevestigden opeenvolgende huidplanken aan elkaar totdat de spanten werden aangebracht. In feite werd eerst de huid gebouwd en daarna het binnenwerk. Deze 'huid eerst' bouwwijze met klampen is historisch gezien een typisch Hollandse traditie. Om het schip waterdicht te maken blijkt mosbreeuwsel te zijn gebruikt. Eveneens een typisch Nederlandse gewoonte. Het schip is dus waarschijnlijk lokaal gebouwd. Het was een schouwachtig of hybride type vaartuig. Dimensies: ongeveer 6 meter lang bij 1,70 breed. De hoogte is ongeveer 70 cm geweest. Uit onderzoek blijkt dat de boot ergens tussen 1726-1815 gemaakt is.

Al in de Middeleeuwen tot ver in de 16e eeuw was de zoetwatervisserij als beroep economisch gezien minstens zo winstgevend als de zoutwatervisserij. De riviervisserij ving trekvis zoals de fint, elft, houting, steur(tot WOII), zalm (na WOII), prikken, aal en spiering. In de 19e eeuw begon de visstand sterk terug te lopen in het kielzog van de industriële revolutie. Er trad in toenemende mate vervuiling op van het rivierwater. Bovendien nam het aantal waterwerken, zoals sluizen en dammen snel toe. Het doel van deze nieuwe gemechaniseerde infrastructuur was om het overstromingsrisico van rivieren beter te beheersen. Tenslotte werden rivieren gekanaliseerd om de gemechaniseerde vrachtvaart van dienst te zijn, en om de waterafvoer van de Maas te verbeteren. De deltawerken waren de laatste en grootste hindernis voor de trekvis. Alleen de paling wist nog steeds als glasaal de rivieren binnen te dringen. Dit was dan ook de doodsteek voor de visserij op de rivieren. De riviervisser leefde in armoede met het seizoensritme van de natuur, en moest hard werken net als de Brabantse boeren op het land. Zodra de vis de rivier optrok werd er gevist. In de nacht kookten en sliepen de vissers op of naast hun vaartuigen. De riviervisser was onderdeel van een trotse gemeenschap van beroepsvissers. Het buurtschap 't Wild was nauw verbonden met de grote vissersgemeenschap in Heerewaarden. Heerewaarden lag gunstig op een eiland in de samenvloeiing van Maas en Waal. De riviervissers konden zowel op de Waal als de Maas vissen. Oorspronkelijk waren er drie open verbindingen tussen Maas en Waal. Twee ervan werden in 1729 gesloten. Op een kaartje uit 1773 is de laatste open verbinding nog te zien, maar die werd gesloten in 1856. De plaats waar de boot gevonden is lag op een zandplaat midden in de Maas, een aantrekkelijk plek als visstek. Als laatste geeft Joep een aanbeveling om de in de grond liggende restanten te lichten, om het verhaal te completeren.

Een waterig uitstapje in Brabant

Boudewijn Goudswaard is senior adviseur en specialist maritieme archeologie bij The Missing Link. De titel van de lezing is; Onderzoek naar een Romeinse Brug tussen Cuijk en Mook in de Maas en de potentie van Brabant onder water. Boudewijn laat de aanwezigen meegaan naar de plek waar de brug in Cuijk gelegen heeft. Op een oude Romeinse wegenkaart was de brug weergegeven. De brugdelen hebben jaren lang, verscholen, in het Maaszand gelegen. Echter door de kanalisatie en krachtige scheepsschroeven kwamen er steeds meer delen vrij te liggen. Het was een noodzaak om alles goed en nauwkeurig vast te leggen.

Boudewijn Goudswaard

Vele interessante rapporten en reconstructies zijn er daarna gemaakt. Aan de hand daarvan laat Boudewijn zien hoe de brug constructief eruit heeft gezien. Daarnaast gaat de spreker vol elan in op hoe je het erfgoed beter kunt exploiteren. Zoals de website de The Missing Link aangeeft helpt deze het erfgoed beter benutten voor ruimtelijke ontwikkelingen. Zij zorgen voor kostenbesparing op onderzoek en waarde toevoeging door erfgoed in te zetten voor versterking van de identiteit of het imago van uw gebied of gemeente. De voormalige Romeinse brug bij Cuijk blijft boeien. De laatste tijd heeft vooral de 3-d technologie bijgedragen tot een prachtige visualisatie van de bouw en ligging van de brug bij Cuijk aan de Maas. Wat Boudewijn met zijn Ipad laat zien is helemaal top. De archeologische en historische gegevens van Cujik zijn middels een programma ingevoerd. Door virtueel met de Ipad op de locatie in Cuijk te gaan staan, en de Romeinse tijd in te stellen, kun je door zelf rond te draaien van het toenmalige uitzicht genieten.

sluiting

Rond 16.30 uur sluit de voorzitter van het NBAG de studiedag af met dank aan alle betrokkenen. Met ca. 50 aanwezigen, de hoge kwaliteit van de lezingen die alle uitstekend geïllustreerd werden en een goede verzorging door Café-zaal 't Vrijthof kunnen we weer op een zeer geslaagde studiedag terugkijken.


Namens het Noord-Brabants Archeologisch Genootschap,
Peter van Nistelrooij

CLOSE

Boeren vanaf de prehistorie

Verslag studiedag 06-04-2014

Verslag van de voorjaarsstudiedag: "Boeren vanaf de Prehistorie" , gehouden in café-zaal 't Vrijthof te Oirschot. Georganiseerd door het Noord-Brabants Archeologisch Genootschap i.s.m. Brabants Heem.

Opening

Om 10.35 uur opent Peter van Nistelrooij, voorzitter van het NBAG, de dag. Hij meldt dat het programma wegens ziekte van Johan Verspay (Universiteit Amsterdam) is aangepast en bedankt Fokko Kortlang hartelijk die bereid is om in te vallen en een lezing te verzorgen over Veldhoven. De deelnemers hebben bij aankomst de syllabus ontvangen met voorop het aangepaste programma. De voorzitter gaat daarna kort in op het thema: boeren vanaf de prehistorie tot in de huidige tijd.

Hierna kondigt hij de eerste spreker aan en uit zijn waardering voor diens gedrevenheid bij het overdragen van archeologische kennis. In zijn studietijd kreeg het archeologisch talent Stijn Arnoldussen de prestigieuze W.A. van Es prijs voor zijn scriptie. Bijzonder is dat hij deze prijs in 2008 nogmaals won voor de beste dissertatie met zijn proefschrift A living landscape. Bronze Age settlement sites in the Dutch river area (c. 2000-800 BC). Inmiddels heeft hij vele publicaties voortgebracht. Zijn huidige werkgever is het Groninger Instituut voor Archeologie waar hij Universitair docent Late Prehistorie is.

Van ard en akker: de akkerbouw van de Nederlandse metaaltijden

Spreker Stijn Arnoldussen begint bij de het ontstaan van de landbouw, omstreeks 13.000 v.Chr. in de regio waar nu Libanon, Syrië en Noord Irak liggen. Waar de domesticatie (het in huis brengen van dieren, domus is huis) en het bewerken van het land begon. Vanuit deze regio komen de schapen, runderen, geiten, varkens en granen via twee routes, over midden Europa en langs de kust, naar het noordwesten van Europa. Omstreeks 5.500 v.Chr. ontstaan in Nederland de eerste landbouwgemeenschappen, 'de bandkeramiekers'. De omwenteling van 100% jagen/verzamelen naar landbouw ging geleidelijk. Rond 3000 v.Chr. was landbouw het belangrijkste middel van bestaan. De eerste boeren bewerkten het land met een hak. De neolithische technologische innovaties zoals het wiel en de haakploeg (ook wel ard of eergetouw) zijn beeldbepalend in dit tijdperk.

Prehistorische ploeg (ard of eergetouw)

In de bronstijd ontstaat een landbouwsysteem waar akkerbouw en veeteelt elkaar ten dienste zijn. Dit agrarisch systeem is succesvol, maar lijkt ook zeer behoudend te zijn geweest: ongeacht in wat voor landschappen de bronstijdboeren zich vestigden, overal lijken ze een zelfde verhouding van diersoorten en granen in hun bedrijfsvoering toe te passen. Aan de gevonden ploegsporen is te constateren dat de akkers dicht bij de boerderijen lagen. Het vee leefde bij de mensen in huis. Rundvee was veruit de belangrijkste soort. Een rund kon dienst doen als trekdier, de mest was belangrijk voor verbetering van de bodemvruchtbaarheid. En uiteindelijk kon het rund "op de BBQ" en werden hoofd en horens nog gebruikt voor rituelen.

Pas met de ingang van de ijzertijd lijken de boerengemeenschappen er een bedrijfsvoering op na te houden die een landschappelijke sensitiviteit weerspiegelt: nieuwe landschapszones zoals kweldergebieden en veengordels worden nu ook gebruikt voor akkerbouw. Vergeleken met de bronstijd zijn de ijzertijdboeren flexibeler en passen zich goed aan, aan wat de omgeving te bieden heeft. In hoofdzaak lijkt het hierbij om een kleinschalige, zelfvoorzienend landbouw te handelen, met weinig aanwijzingen voor surplusproductie en intensivering.

Het schaap en de geit worden naast het rund belangrijker. Het paard doet zijn intrede. Het landschap wordt opener en er komt meer diversiteit in de geteelde gewassen. De ard wordt technisch verbeterd door het gebruik van een ijzeren schoen waardoor men meer land kon bewerken. Een van de mogelijke schaarse aanwijzingen voor een intensivering van de landbouw zijn de raatakkersystemen die we kennen onder de Engelstalige term 'Celtic fields'. Dit zijn uitgestrekte (soms wel 70-210 ha) grote systemen van door wallen begrensde akkers. Hoewel de reconstructies van dit type landbouw een grote mate van detail tonen, is er eigenlijk bedroevend weinig bekend over dit akkersysteem: Wat is de ouderdom ervan? Welke gewassen werden erin geteeld? Werd er inderdaad ook binnen de Celtic fields gewoond? Wat was de functie(s) van de wallen?

Reconstructietekening van een raatakker of Celtic field (© Provincie Drenthe / Drents Museum)

Om deze vragen te beantwoorden is er in diverse landschapszones van Nederland meerjarig onderzoek verricht naar Celtic fields, waarbij een combinatie van dateringsonderzoek, geochemisch en palaeobotanisch onderzoek is gebruikt om bovenstaande vragen te beantwoorden. Er zijn tot nu toe door Arnoldussen vier locaties onderzocht. In het noorden Zeijen- Noordse veld (2010), Wekerom/Lunteren (2011), Herkenbosch-Meinweg (2012) en Someren-Hoenderboom (2012-2014). Op deze laatste locatie heeft men geluk dat de raatakkers onberoerd zijn aangetroffen. Minutieus worden de wallen onderzocht op sporen. De profielen zijn de belangrijkste informatiebronnen.

Het totale onderzoek zal meer informatie geven over: waar de wallen uit zijn opgebouwd, of de grond van de wallen van elders komt, hoe oud het raatakkersysteem is, of er mest en huisvuil naar de akkers is gebracht en waarom het systeem buiten gebruik is geraakt. Ook dit jaar wordt door Arnoldussen in de raatakkers van Someren verder onderzoek gedaan.

Stijn Arnoldussen

Een archeobotanische en palynologische kijk op de landbouwgeschiedenis van Noord-Brabant

In deze lezing gaat spreker Henk van Haaster in op archeobotanisch en palynologisch onderzoek van de Noord-Brabantse landbouwgeschiedenis. Henk is sinds de oprichting in 1994, partner in BIAX Consult. De voorzitter struikelde over de woorden archeobotanisch en palynologisch, die eenvoudigweg betekenen het analyseren van plantaardige resten uit archeologische opgravingen (archeobotanie) en onderzoek naar vroegere vegetaties aan de hand van oude natuurlijke afzettingen (paleobotanie).

Door dit onderzoek is in de afgelopen decennia veel informatie verkregen over de landbouwgeschiedenis van ons land, vanaf de eerste boeren ( zo'n 7300 jaar geleden) tot de moderne tijd (16e eeuw). Dit betreft niet alleen cultuurgewassen, maar ook onkruiden die op akkers en in tuinen groeiden. Onkruiden vertellen veel over de omstandigheden op de akkers en de gebruikte agrarische methoden en technieken. Landbouw is een late uitvinding, gezien de tijd dat de mens op de aarde rondloopt. Naast het verzamelen en jagen wordt er in het begin eenvoudig geboerd door o.a. platbranden, wegnemen van concurrentie, selectie en bevoordelen van bepaalde gewassen en dieren. Men maakte gebruik van in de natuur voorkomende etenswaren.

Sociaal gezien was de landbouw voor de mensen een hele omschakeling. Van nomadisch naar sedentair, van rondtrekkende jagers naar een vaste woonplaats. Het voedsel moest ineens geplant worden en voor lange tijd bewaard. Er ontstonden meer ziektes door het dicht op elkaar wonen en door het samenwonen met dieren. Veel dierziektes zijn overgegaan op mensen. Door pollenonderzoek aan veenprofielen is veel informatie verkregen over veranderingen in het landschap tijdens de afgelopen duizenden jaren en de rol van de akkerbouwende mens daarin. Na het neolithicum zie je aan de pollen dat er minder bos is en meer open gebieden. In de metaaltijden komen er steeds meer open gebieden. In de bronstijd is er een overgang van naakte gerst naar bedekte gerst. Erwt, duivenboon en vlas verschijnen. In de ijzertijd verschijnen haver, spelt, huttentut en maanzaad.

De Romeinen brachten een heel scala aan nieuwe gewassen mee zoals; hennep, selderij, dille, kers, biet, appel, koriander, walnoot, kastanje en rogge. Op het einde van de Romeinse tijd zie je een sterke afname van akkerbouw en komt er weer meer bos. In de middeleeuwen zie je weer een drastische afname van bos en een enorme toename van landbouw,naast enorm veel nieuwe gewassen en intensivering van de landbouw, zoals continue verbouw van winterrogge. Een bijzonder plantje, de ratelaar, zegt iets over de cyclus van potstalmest, akker, brood, beerput naar akker.

Henk van Haaster

Over gerst en gierst, koriander en koeien. Voedselproductie en -consumptie in de Romeinse tijd.

In de derde lezing behandelt Henk Hiddink (V.U. Amsterdam) de landbouw en veeteelt in de Romeinse tijd. In de ijzertijd werden ook de leemarme zandgronden beakkerd. In de Romeinse tijd werden alleen de leemrijke akkers gebruikt, met vaste nederzettingen. De vruchtbare lössgebieden komen in Nederland alleen voor in Zuid-Limburg. De grote villas lagen voornamelijk in België en Duitsland, maar in Hoogeloon lag ook een heel mooie. Omdat bodemvruchtbaarheid laag is, blijft akkerbouw ook in de Romeinse tijd lastig op zandgronden. Op veel plaatsen bestond gevaar voor bodemdegradatie, maar akkerbouw was wel de belangrijkste component van het gemengd bedrijf. Er is weinig informatie over de ligging, omvang en vorm van de gebruikte veldsystemen. Alleen met de in Oss vergaarde kennis van landschapsindeling en veldsystemen is er een overzicht te maken. Door de omvangrijke opgravingen in Oss is er een compleet Romeins landschap te reconstrueren. Met een centrale woonkern, kleinere satellietwoonplaatsen en begraafplaatsen.

De Brabantse boeren hadden geen overproductie die aan de Romeinen verhandeld kon worden. Dit is af te lezen aan de kleine spiekers of voorraadhuisjes. Het Brabantse landschap biedt goede mogelijkheden voor veeteelt. Er was veel grasland en heide, maar surplusproductie van vee voor verkoop op de markt is lastig te bewijzen. Voor de villa van Hoogeloon, gebouwd in de 2e eeuw, zijn er aannames dat het vee dat daar is verzameld, op de hoef naar Tongeren is gebracht en daar is verkocht en geslacht.

Villa Hoogeloon 190-210/240 na Chr.

De villa was niet alleen een centrum van productie, maar ook vooral een plaats met een omvangrijke consumptie. Het dierlijk bot is slecht geconserveerd in de kalkloze zandgrond en hangt primair samen met consumptie, niet met verkoop. Op de onderzoekslocatie Hoogeloon-Kerkakkers zijn, dankzij kalk in het puin van de villa, 2566 botfragmenten gevonden. In de volgende concentraties: rund (52 %), schaap (29 %),varken (15 %) en paard (4 %). Er zijn ook bijzondere etensresten gevonden van kip, gans, duif, eend, taling, vos, das, ree, haas, paling, oester, kokkel, mossel, wijngaardslak, dille, koriander, knoflook, walnoot, appel, pruim, wijn en olijfolie.

Henk Hiddink

Een nieuw verleden voor Veldhoven

De ingelaste lezing door Fokko Kortlang (directeur ArchAeO, Archeologische Advisering en Ondersteuning) staat in het teken van Veldhoven. Hoewel de lezing niet toegespitst is op het thema van de studiedag bestaat de bevolking van Veldhoven, in de periode die Fokko beschrijft, voornamelijk uit boeren. Veldhoven ligt in de Roerdalslenk (voorheen Centrale Slenk), aan de Feldbissbreuk. Met een hoogteverschil van 7 - 8 meter van hoogste naar laagste deel (ca. 26 m + NAP - 18 m + NAP). Het kaartje hieronder geeft een goed beeld van de droge en natte gebieden. Het landschap verandert nauwelijks tussen ca. 1300 en 1950.

Veldhoven is archeologisch al decennia bekend om zijn grafheuvels en Merovingische grafvelden. Vele vermaarde archeologen (beroeps en amateurs) hebben hun bijdrage geleverd, zoals in de beginjaren; C.R. Hermans en P.N. Panken, later W. Glasbergen en Gerrit Beex.

Er zijn 34 grafheuvels opgegraven (kwadrantenmethode), een flink aantal is gerestaureerd. Er is pollenonderzoek verricht, houtskoolanalyses en C-14 onderzoek. Kees Braat, Cornelis Rijken, Jacques Cuijpers en Theo van de Ven speelden een rol. De laatste is de initiatiefnemer voor de bronzen educatieborden bij Halve Mijl-Toterfout. In de jaren daarna zijn o.a. door Nico Arts en Jacques Bijnen t.g.v. de grootschalige uitbreiding van Veldhoven vele archeologische opgravingen uitgevoerd.

In 2009 heeft de gemeente Veldhoven een eigen gemeentelijk archeologiebeleid vastgesteld. Het beleid is weergegeven in bestemmingsplannen met regels zoals een Archeologische beleidskaart. In 2013 is dit beleid geactualiseerd op basis van het vele archeologische onderzoek. Sinds 2008 zijn er aan de Zilverackers (Oerle-Zuid) veel nieuwe archeologische ontdekkingen gedaan, zoals een huis uit het Neolithicum (ca. 3000 v Chr). En er zijn twee boerderijen uit de Late IJzertijd opgegraven en een deel van een inheems-Romeinse nederzetting (10 huizen, twee waterputten enkele bijgebouwen, begrensd door een rechthoekige greppel) uit de jaren 150 - 200/250 na Chr. Een opmerkelijke vondst is een dolium met oud ijzer, waarschijnlijk een werkvoorraad van een smid. Ook zijn er twee boerderijen uit de Vroege Middeleeuwen (ca. 8ste eeuw) ontdekt.

In Habraken zijn 5 huizen uit het Neolithicum onderzocht (lengte 42, 32, 26 m x breedte 6 m, Vlaardingen-Stein groep ca. 2900 - 2600 v Chr.). Er zijn 10 gebouwen uit de Midden Bronstijd (8 - 17 m lang x ca. 6 m breed, Hilversumcultuur, ca. 1500 - 1300 v. Chr.) en een boerderijerf uit de Volle Middeleeuwen (13de eeuw) opgegraven. Met recht kan gezegd worden dat de oudste geschiedenis van Veldhoven opnieuw kan worden geschreven.

Fokko Kortlang

Agrariërs en archeologen als bondgenoten

Is de hedendaagse landbouw een bedreiging voor het archeologisch erfgoed of juist mede een hoeder van dat erfgoed?

De laatste spreker, Tonnie van de Rijdt, maakt deel uit van het NBAG bestuur en is landelijk voorzitter van de AWN. Vanuit deze functie is zij zeer bedreven om de archeologie een juiste plek te geven in onze samenleving. Wat in de bodem nog rest aan archeologische waarden ligt voor een deel in agrarisch gebied. De landbouwtechnieken van de laatste decennia hebben al veel archeologische sporen beschadigd. We moeten zuinig zijn op wat we nog hebben. Dat gaat alleen lukken als ook boeren dat belang zien en mee willen werken aan een zo goed mogelijk behoud.

Archeologen en agrariërs moeten bondgenoten worden en op zoek gaan naar wat hen bindt. Op de eerste plaats zullen archeologen de kennis uit archeologisch onderzoek over het boerenverleden veel meer naar boeren zelf moeten brengen. Dat voor deze dag ook ZLTO-afdelingen zijn uitgenodigd is al een stap in de goede richting. Ik wijs ook op het project 'Zonder boer geen voer' en de tentoonstelling in het Boerenbondsmuseum in Gemert. Archeologen en boeren kunnen elkaar ook versterken. Twee voorbeelden: archeologie levert kennis over oude teeltwijzen, gewassen, gebruik van gronden en de veeteelt. Nu in de landbouw duurzaamheid en zorgvuldig omgaan met natuurlijke middelen meer aandacht krijgen zou dat wel eens nuttige informatie voor hedendaagse boeren kunnen zijn, Zo is bijv. door Theo de Jong (stadsarcheoloog Helmond) onderzocht wat koeien en een paard aten als ze vrij rondliepen in het veld. Het idee is nu, mogelijk in Bladel, op basis van die gegevens een 'voedzame weide' aan te leggen. Dit soort onderzoeken zijn er nog maar weinig en er is tot nu toe nauwelijks uitwisseling tussen wat archeologen weten en de hedendaagse landbouw. Archeologie van landbouw en veeteelt, zoals op de studiedag wordt gepresenteerd, zou een vaste plek moeten hebben in de onderzoeksagenda en vooral ook vertaald moeten worden naar het heden. Een tweede voorbeeld betreft geofysisch bodemonderzoek. Archeologen willen beter weten wat er op welke plekken nog aan archeologisch materiaal te verwachten is. Wellicht kunnen boeren daarbij helpen. Een nieuwe ontwikkeling is de precisielandbouw.

ZLTO stimuleert en ondersteunt dat. Precisielandbouw maakt gebruik van de eigenschappen van de bodem en stemt daar het teeltplan op af. Er is dus gedetailleerde kennis van de bodem nodig en hiervoor worden geavanceerde methoden gebruikt zoals magnetometingen, weerstandsmetingen en elektromagnetische technieken. Methoden die ook voor archeologisch onderzoek in opkomst zijn. ZLTO verkent, in overleg met ons, de haalbaarheid van proefprojecten. Het gebruik van deze technieken voor archeologie is zich nog aan het ontwikkelen. Het lijkt mij zeker de moeite waard kennis hierover te delen en elkaar mogelijk te versterken.

Tonnie van de Rijdt en Peter van Nistelrooij

sluiting

Rond 16.00 uur sluit de voorzitter van het NBAG de studiedag af met dank aan alle betrokkenen. Met bijna 70 aanwezigen, de hoge kwaliteit van de lezingen die alle uitstekend geïllustreerd werden en een goede verzorging door Café-zaal 't Vrijthof kunnen we weer op een zeer geslaagde studiedag terugkijken.

Namens het Noord-Brabants Archeologisch Genootschap,
Peter van Nistelrooij

CLOSE

Mens en dier in de Brabantse Archeologie

Verslag studiedag 03-11-2013

Verslag van de najaarsstudiedag: "Mens en dier in de Brabantse Archeologie, gehouden in Café-Zaal 't Vrijthof te Oirschot op 3 november 2013, georganiseerd door de Archeologische Sectie van het Noordbrabants Genootschap.

Opening

Nadat vrijwel alle deelnemers plaats hebben genomen in de zaal wordt de opening van de studiedag verzorgd door de voorzitter van het NBAG, Peter van Nistelrooij. Daarbij wordt het Noord-Brabants Archeologisch Genootschap gepresenteerd als een nieuwe, provinciebrede vrijwilligersstichting die tot doel heeft steeds de laatste stand van zaken in de Brabantse archeologie aan een groot publiek weer te geven. In de stichting komen wetenschap, maatschappelijk belang, beroepsarcheologen en vrijwilligers samen. Het is een platform voor contact voor archeologisch geïnteresseerden dat wil inspelen op de wensen van de doelgroep. Deze kan ideeën en wensen kenbaar maken via e-mail. De stichting staat nu geheel los van het Noordbrabants genootschap. Na de opening wordt de dag ingeleid door dagvoorzitter Martin Meffert, provinciaal archeoloog van Noord-Brabant, die de sprekers en het onderzoek dat zij zullen presenteren introduceert. Vandaag zullen in tegenstelling tot wat het programma weergeeft geen vijf, maar acht sprekers hun verhaal doen.

Botten uit beekdalen. Prehistorische fauna en het landschap van Dommel en Aa

In de eerste lezing neemt Theo de Jong (Gemeentelijk archeoloog van Helmond) een aantal vondsten van dierlijk botmateriaal uit beekdalen onder de loep. In de beekdalen van Dommel en Aa zijn vaak resten aangetroffen, vaak al decennia geleden, die niet behoren tot de nu nog aanwezige regionale fauna. Het gaat om onbewerkt bot en botmateriaal dat sporen van menselijke bewerking vertoont en dat zich in verschillende collecties bevindt. Dankzij een provinciale subsidie is het mogelijk geworden 50 14C dateringen op oude vondsten uit te voeren, waaruit blijkt dat zij voornamelijk uit de periode tussen ca. 9500 en 2000 jaar voor heden dateren. Het materiaal uit de beekdalen vormt een welkome aanvulling op de gegevens die we hebben van de archeologische opgravingen van de dekzandruggen in het gebied, waar het botmateriaal slechts zelden de tand des tijds overleeft. De gegevens leveren een bijdrage aan de kennis over het prehistorische landschap en de fauna die er verbleef. Deze gegevens kunnen eveneens gebruikt worden bij advisering over natuurontwikkeling. De Jong benadrukt het belang van de vondsten uit beekdalen en hun educatieve waarde.

Theo de Jong

Dineren in de Burcht van Rode. Archeozoölogisch en isotopenonderzoek naar de samenstelling van voedsel uit de burcht van Sint Oedenrode

De dierlijke resten die tijdens de opgraving van BAAC in het centrum van Sint Oedenrode zijn opgegraven, zijn recentelijk door Archeoplan Eco in samenwerking met de Vrije Universiteit onderzocht. Kinnie Esser en Lisette Kootker behandelen in hun lezing de resultaten van dat onderzoek, dat zich vooral richt op de samenstelling van de dierlijke component van het voedsel van de bewoners van het burchtterrein en op de vraag hoe dat voedsel is verkregen en waar het is geproduceerd. De drie vertegenwoordigde fasen, 900-1175, toen de Heren van Rode er resideerden, 1175-1232, toen de burcht in handen was van de Graven van Gelre en tot slot 1232-1575, toen de leenheren van de Hertogen van Brabant het terrein beheerden, hebben allen dierlijke resten opgeleverd. Met name de resten uit de fase van de Graven van Gelre laten een gevarieerd spectrum van dierlijke resten zien. Eén van de opvallendste pronkgerechten uit die fase moet varkenskop geweest zijn, getuige het grote aantal schedel- en kaakfragmenten daarvan. Een piek in resten van varkens van 1 a 2 jaar oud, duidt erop dat deze beesten, anders dan rund en schaap, speciaal voor vlees zijn gefokt. Om te achterhalen hoe de varkens zijn gevoed, is koolstof- en stikstof-isotopenonderzoek uitgevoerd. Kootker geeft in een zeer interessant educatief deel van haar lezing aan hoe isotopenonderzoek werkt en wat de achtergronden ervan zijn. Uit het isotopenonderzoek komt naar voren dat de meeste varkens een herbivoor dieet hebben gehad en dat deze zijn gevoed op velden en in bossen, maar dat enkele dieren zijn (bij)gevoed met keukenafval, waarin ook dierlijke proteïnen aanwezig zijn geweest. Uit onderzoek van strontiumisotopen blijkt dat de meeste varkens uit de omgeving afkomstig zijn, maar dat enkele ervan niet lokaal zijn en moeten zijn geïmporteerd. Dergelijk vervoer over grote afstand is aannemelijk door de symbolische waarde van de varkens: macht en prestige. De varkenskoppen kunnen zijn opgediend op banketten om deze macht tentoon te stellen.

Kinnie Esser

Lisette Kootker

Landschapsveranderingen in de Baronie ten tijde van het ontstaan van de stad Breda

Gemeentelijk Archeoloog van Breda Erik Peters behandelt in deze lezing de inzichten die zijn verkregen in de veranderingen in het landschap die zijn opgetreden tijdens het ontstaan en de ontwikkeling van Breda in de elfde, twaalfde en dertiende eeuw. Pollenonderzoek van diverse vindplaatsen in verschillende delen van Breda laten het volgende beeld zien: in de elfde-twaalfde eeuw is nog sprake van een hoog boompollenpercentage waaruit blijkt dat nog veel bos aanwezig is, vooral met els, eik en hazelaar. Uit onderzoek van monsters uit de dertiende eeuw blijkt dat het percentage sterk is teruggelopen en dat meer kruiden en grassen voorkomen, maar dat het beeld wel verschilt per vindplaats. Er is dus een verschuiving van een relatief bosrijke omgeving naar een meer open landschap met lokale variatie te zien.

.

Erik Peters

Wat aten de Nassau's? Archeozoölogisch onderzoek van het dierlijk voedsel uit het kasteel van Breda

Bas van Kaam en Franka Kerklaan behandelen tijdens deze presentatie het dierlijk materiaal dat tijdens archeologisch onderzoek in een stortkoker bij het kasteel van Breda is gevonden. Het gebruik van de stortkoker moet tussen 1530 en 1540 geplaatst worden. Het onderzoek geeft een interessant beeld van de eetgewoontes van de Nassau's in die periode. Er zijn resten van runderen, varkens, schaap/geit, jachtwild, waaronder veel konijn en haas, gevogelte en vissen aanwezig. Een fragment van een damhert vertegenwoordigt mogelijk een geïmporteerd dier. De visresten vertegenwoordigen een variatie aan soorten zoals haring, kabeljauw, zalm en snoek, maar met een dominantie van de zoutwatersoorten. Het betreft de restanten van een luxe keuken waarin vooral verse vis werd gebruikt. Mogelijk werd wel gedroogde platvis aangevoerd.

De genetische geschiedenis van Eindhoven. De eerste resultaten van het DNA-onderzoek aan de skeletten van het Catharinakerkhof te Eindhoven

De laatste lezing van de dag wordt gegeven door Eveline Altena van het Forensisch Laboratorium voor DNA Onderzoek van het LUMC. Zij presenteert de voorlopige resultaten van het onderzoek van oud-DNA van de skeletten die in 2005-2006 bij de Catharinakerk in Eindhoven zijn opgegraven. Alvorens in te gaan op de resultaten wordt eerst op heldere wijze verteld wat DNA is en welke werkwijze bij onderzoek van oud DNA wordt gevolgd. Het grootste deel van de 378 op DNA onderzochte skeletten van het Catharinakerkhof dateert uit de periode 1500-1850, maar ongeveer een derde is ouder en dateert tussen 1200-1500. Bij 95% bleek het DNA nog te typeren. De kwaliteit ervan bleek gerelateerd aan het moment van begraven en deze was bij volwassen beter dan bij kinderen. Op basis van het DNA kon van kinderen bij ruim 70% geslachtsbepaling worden uitgevoerd, hetgeen een grote winst betekent ten opzichte van het bestuderen van het botmateriaal op uiterlijke kenmerken. Van 88% van de gehele onderzoekspopulatie kon op basis van het DNA het geslacht worden bepaald. Het DNA-onderzoek heeft ook duidelijk tekenen van migratie naar Eindhoven weergegeven, evenals een genetische discontinuïteit voor de mannelijke populatie van Eindhoven.

Eveline Altena en Martin Meffert

Sluiting

De studiedag, waarin de lezingen van zeer hoog niveau waren, wordt beëindigd door Martin Meffert. Hij benadrukt het belang van natuurwetenschappelijk onderzoek in de Nederlandse Archeologie. Hij bedankt het publiek voor hun interesse en hun komst.

Namens de Archeologische Sectie, Peter van Nistelrooij.

CLOSE

Oud aardewerk, nieuwe inzichten

Verslag studiedag 24-03-2013

Verslag van de voorjaarsstudiedag: "Oud aardewerk, nieuwe inzichten", gehouden in gehouden in het Groot Tuighuis (Oude St. Jacobskerk), Bethaniestraat 4 in 's-Hertogenbosch op zondag 24 maart 2013, georganiseerd door de Archeologische Sectie van het Noordbrabants Genootschap i.s.m. Brabants Heem.

In dit herbestemde monument is op 20 maart 2013 het geheel vernieuwde onderkomen van de afdeling Bouwhistorie, Archeologie en Monumenten (BAM) van de gemeente 's-Hertogenbosch officieel geopend. In de publieksruimte bevinden we ons tussen wanden met grote vitrines vol historisch materiaal dat vandaag wordt besproken. Een ideale locatie dus.

Opening

Om 10.30 uur opent Peter van Nistelrooij, voorzitter van het NBAG, de dag met een woord van welkom. Hij deelt mee dat de Archeologische Sectie van het Noordbrabants Genootschap verder gaat als zelfstandige stichting NBAG, samenwerkend met Erfgoed Brabant en, - zoals ook voorheen -, met Brabants Heem. Hij geeft dan het woord aan de eerste spreker.

Laat-prehistorisch en inheems-Romeins aardewerk, kennis in beweging

Dr. Peter van den Broeke (Bur. Arch. en Mon. gem. Nijmegen.) gaat eerst in op de vraag of het gaat om handgevormd of gedraaid aardewerk, wat voor deze tijden soms moeilijk te onderscheiden is. Van dolia bijv. is alleen de rand gedraaid. Na 70 n.Chr. overheerst gedraaid aardewerk en in de laat-Romeinse tijd zien we weer veel handgevormd, samenhangend met immigratie.

Dan volgen de vragen: a. hoe oud is het? b. waar is het voor gebruikt? en c. wat is de kenniswinst sinds 1973? Verwers, G.J. 1972: Das Kamps Veld in Haps in Neolithikum, Bronzezeit und Eisenzeit, Leiden, (tevens proefschrift Rijksuniversiteit Leiden 1973).
a. Hoe oud? Vorm en versiering van belang, die waren onderhevig aan mode. C14: als aardewerk is gevonden bij organisch materiaal (skelet). Hierbij zijn vooral in de periode 800 - 400 v.Chr. de marges erg ruim. Nieuwe dateringstechniek (Rehydroxylatie-methode/ RHX-methode), gebaseerd op aan klei gebonden water. Het chemisch gebonden water in de klei verdwijnt bij het bakken van de klei tot aardewerk. In de loop van de tijd neemt het aardewerk dit water weer heel langzaam op. Wordt geijkt aan materiaal van bekende ouderdom. Kleine onzekerheidsmarge. Werkt tot 10.000 BP. Hiermee kunnen ook vervalsingen worden opgespoord.

b. Gebruik? Chemisch onderzoek van organische resten toont bijv. vetresten aan. Zo weten we dat 4500 v.Chr. op de Britse eilanden al zuivel werd gebruikt. De rol in (graf)rituelen. Soms vinden we scherven van verschillende kleur die toch passen, een deel is dan secundair verbrand, mogelijk bij een crematie. Ook wordt gedacht aan verlatingsrituelen, zoals bij paalgaten met een grote inhoud aan scherven maar zonder houtskool. Eerst is dus de paal verwijderd, daarna heeft depositie plaatsgevonden. Betekenis?

c. Kenniswinst sinds 1973? Datering m.b.v. verschralingsmateriaal, vooral voor 800 v -200 n.Chr. Ten zuiden van de Rijn werd steeds minder minerale verschraling toegepast. Uitz. 5e - 6e eeuw door immigratie van over de Rijn. Bij verschraling met organisch materiaal blijven na het bakken poriën over. Later ook verschraling met schelpgruis, vooral in het rivierengebied. Nieuwe kennis over vormen, zoals van randen van lage schalen. Bij Marne-aardewerk is de term lappenschaal vervangen door lobbenschaal. Kalenderbergversiering (Haps) is hier anders dan in Duitsland. De typesite van dit aardewerk is de Kalenberg bij Wenen.

Na afloop van deze rijk geïllustreerde lezing volgt nog een vraag naar de herkomst van de klei. Met een driehoeksdiagram laat de spreker zien dat m.b.v. mineralenspectra (zoals al, mg en mn) de herkomst kan worden bepaald.

Romeins aardewerk, wat kun je ermee?

Om 11.45 uur is het woord aan dr. Harry van Enckevort (Bur. Arch. en Mon. Gem. Nijmegen). Hij behandelt vooral de 1e t/m 3e eeuw. Hij bespreekt de rijke vulling van een latrine op het Kops Plateau van rond het begin van de jaartelling. Scherven van amforen die van ver werden aangevoerd met vissaus , olijven, dadels, zelfs lijsters, in een militaire context. Hij maakt onderscheid tussen transport- en tafelaardewerk. Rond deze tijd was in Nijmegen de eerste pottenbakkersoven. In 40 n.Chr. begint de productie in Keulen. Na de Bataafse opstand (69 n.Chr.) verandert er veel, tot dan was het militair gebied, in 85 werd de provincie Germania Inferior gesticht. In Nijmegen neemt de productie toe, evenals in secundaire centra als Cuijk en Halder (St.-Michielsgestel). Dit laatste houdt al in de 2e eeuw op. We krijgen diverse voorbeelden te zien.

In de 2e eeuw verdwijnt ook op het platteland het handgevormde aardewerk, zo blijkt uit grafvondsten. Spreker toont veel voorbeelden zoals een zeldzame terra sigillata inktpot uit de 3e eeuw en een biberon (zuigfles voor baby's). Hij laat een kaart zien met productiecentra waarop ook Bergen op Zoom. Olielampjes waren er in alle soorten en maten, ook beeldjes en maskers. Een groep voorwerpen wordt geïnterpreteerd als souvenirs, zoals een spreukbeker uit Trier. (Hierover is in de literatuur nog niets te vinden.) Borden, potten enz. uit grafvondsten blijken gevuld geweest te zijn.

Tenslotte komt de vraag aan de orde: wat kun je ermee? ( Hiddink, H.A. 2010: Romeins aardewerk van de Zuid-Nederlandse zandgronden uit de reeks Materiaal en Methoden nr. 2.) Wat en hoe wordt geteld? (Zie proefschrift spreker: Gebundelde Sporen.) Aantal scherven, gewicht, max. aantal voorwerpen, estimated vessel equivalent, min. aantal exemplaren op basis van randfragmenten. Hij wijst op het probleem dat overal anders geteld wordt en dat in publicaties dikwijls niet is te vinden hoe dat precies is gebeurd. Gevolg is dat veel publicaties moeilijk te vergelijken zijn. Dat zou veel beter moeten. Kijken naar de functie: tafelwaar, kruiken, transport en opslag, speciale voorwerpen als wrijfschalen, kaaspersen enz. Vergelijken van nederzettingen en grafvelden. Bij de laatste ook regionale verschillen in begrafenisrituelen. Seriële vergelijking als dateringsmiddel, bijv. ijzeren spijkers verschijnen in grafvelden in de 2e eeuw.

Voor de lunch, die van uitstekende kwaliteit blijkt te zijn, wandelen we door de ijzige wind naar Torenstraat 9 en terug.

Bekers borden en bakpannen: zes eeuwen gebruiksaardewerk uit Bossche bodem (1200 - 1800)

Tegen 14.00 uur is de beurt aan drs. Ronald van Genabeek (Afd. Bouwhistorie, Arch. en Mon. gem. 's-Hertogenbosch). Hij behandelt dit aardewerk, ingedeeld in hoofdgroepen, naar periode, samenstelling, kenmerken en uitzonderingen, zoals het in Den Bosch is aangetroffen. Andenne (900-1225): veel tuitpotten, tot de late 12e eeuw (elders later). Pingsdorf (900-1225): kogelpotten, tuitpotten, bekers. (meer soort- dan herkomstnaam). Proto-steengoed: veel drinkgerei en kannen. Steengoed: vanaf ong. 1300, veel drinkgerei met zoutglazuur en ijzerengobe. Zeer divers materiaal uit veel verschillende productiecentra zoals Siegburg, Raeren en Langerwehe. Elmpter en blauwgrijs: 1150 - 1325. Handgevormd kookgerei, onversierd en zonder glazuur, zoals kogelpotten. Grijs- (1250 - 1525) en roodbakkend (1250 - heden) aardewerk. Locale productie. Het tweede veelal met slibversiering. Invoering van stenen haardvloeren (rond 1400) maakt pootjes aan kookgerei nodig. Pispotten vanaf 1450. Hoe jonger, des te meer versiering. Veel vondsten uit 16e eeuwse beerputten. Vanaf toen ook veel Oosterhouts aardewerk. Het keukengerei was veel eenvoudiger dan het tafelgerei. Witbakkend: 1350 - 1900, van ijzerarme klei. Vaak loodglazuur, uit diverse productiecentra zoals Gouda, Alkmaar en Keulen. Majolica en Faience: vanaf de 16e eeuw. Porselein: import uit China vanaf ong. 1600. Industrieel aardewerk: vanaf ong. 1770, eerst vooral uit Engeland. Vanaf de 17e eeuw komt er steeds meer glas als drinkgerei i.p.v. steengoed. Dan ontstaat geleidelijk ook de thee- en koffiecultuur. In de 18e eeuw worden aardewerken bakpannen geleidelijk vervangen door metalen. Bij al deze soorten krijgen we veel afbeeldingen te zien en grafieken over het voorkomen ervan.

Vanaf 14.40 uur worden door de sprekers drie workshops gegeven, elk twee keer zodat we er jammer genoeg maar twee van de drie kunnen bijwonen. M.b.v. een grote hoeveelheid voorbeeldmateriaal, aangevuld met door deelnemers meegebrachte voorwerpen, wordt het in de lezingen besprokene geïllustreerd. We krijgen het materiaal te zien, we kunnen het vasthouden, voelen en bekijken. Alles in een zeer geanimeerde sfeer met veel vragen. Harry van Enckevort benadrukt hier nogmaals de wenselijkheid om het tellen en beschrijven te uniformeren om publicaties en sites goed te kunnen vergelijken.

Sluiting

Met deze uitstekende lezingen en workshops en met zo'n 60 aanwezigen was deze studiedag een groot succes. Dank aan Joeske Nollen en Eugene Ball die het meeste werk voor de organisatie hebben verricht.

Namens het NBAG, Gérard de Laat

Inleiding

CLOSE

Vier recente grootschalige opgravingen
in Noord-Brabant

Verslag studiedag 21-10-2012

Verslag van de najaarsstudiedag: "4 recente grootschalige opgravingen in Noord-Brabant" (Berkel-Enschot, Nistelrode, Oosterhout en Uden), gehouden in Café-Zaal 't Vrijthof te Oirschot op zondag 21 oktober 2012, georganiseerd door de Archeologische Sectie van het Noordbrabants Genootschap i.s.m. Brabants Heem.

Opening

Al ruim voor 10.00 uur komen deelnemers in 't Vrijthof aan. Daar krijgen we het bericht dat de eerste spreker, drs. Roy van Mousch (projectleider BAAC) over Berkel-Enschot, wegens ziekte verhinderd is. Er moet dus worden geïmproviseerd. De volgorde van de vier presentaties (zie boven) verandert in: Nistelrode, Oosterhout, Berkel-Enschot en Uden. De bezoekers ontvangen samenvattingen van de lezingen, samen acht blz.

Peter van Nistelrooij, voorzitter van de Archeologische Sectie kan toch om 10.30 uur de dag openen met een welkom, hij wijdt enige woorden aan de invloed van de crisis op de werkgelegenheid voor archeologen (er wordt minder gebouwd) en geeft het woord aan dagvoorzitter André Velthausz die voor de laatste keer als zodanig optreedt. Hij geeft de veranderingen in het programma door en geeft dan het woord aan de eerste spreeksters.

Opgraving "de Zwarte Molen" te Nistelrode

wordt besproken door drs. Gudrun Hensen en drs. Marlien Janssens (RAAP Zuid-Nederland). Zij wisselen elkaar af, beiden in "schoon Vloms". Het gaat om het gebied tussen de A50 en Nistelrode, op ongeveer 15 km van Oss, gelegen op een horst waar sporen uit de ijzertijd t/m de volle middeleeuwen zijn aangetroffen. Er is een lange onderzoekstraditie, verwezen wordt naar de bronsschat. RAAP heeft er 2,8 ha opgegraven en wel 165 structuren gevonden, vooral uit de ijzertijd. Volgend jaar verschijnt het eindrapport.

Uit de Romeinse tijd vallen de porticuswoningen op, met de hypothese dat het veteranenwoningen zijn geweest uit de tweede of vroege derde eeuw. Laatromeins ontbreekt. Uit de vroege middeleeuwen is een gouden triëns met kruis (Metz 620-640) opvallend. Er zijn veel middeleeuwse sporen en plattegronden gevonden maar weinig vondsten. Wel vrij veel tefriet. Meegebracht glas wordt overhandigd aan François van den Dries die er zijn licht over mag laten schijnen. Er worden nog vragen gesteld over de porticuswoningen: is er in die context sprake van Romeinse militaria of dakpannen? Antwoord: weinig. De powerpointpresentatie was bijzonder fraai met veel kaarten, opgravingsvlakken, plattegronden, overzichten, reconstructies en vondsten.

Drs Gudrun Hensen / Drs Marlien Janssens

Opgraving "de Contreie" te Oosterhout

Drs. Wouter Roessingh (ADC) bespreekt een opgraving van bijna 14 ha, ten noordwesten van Oosterhout langs de Herstraat. Met de hoogtekaart wordt de ligging van dekzandruggen en lagere delen verduidelijkt. Er wordt verwezen naar Jac. Verhagen, pionier van het onderzoek op de Houtse Akkers en naar de vondst van vijf urnen door het echtpaar Schoenmakers. Spreker behandelt het gebied vanaf de steentijd (die vrijwel afwezig is) tot de moderne tijd. Hij toont een typische boerderijplattegrond uit de midden-bronstijd en een mooie reconstructie ervan. In het zuidoosten is een complete paalkransgrafheuvel gevonden. Hij behandelt uitgebreid het urnenveld en de bewoningssporen uit bronstijd en ijzertijd.

Ook Romeins is aanwezig maar na de tweede eeuw houdt het op. Pas vanaf de 12e eeuw is er weer bewoning; veel plattegronden, een kavelsysteem, een schaapskooi en veel aardewerkvondsten. Opmerkelijk is een schuttersputje van begin november 1944. West-Brabant was beslist niet leeg. In de wijk die hier gebouwd wordt komen veel archeologische namen. Er wordt nog gevraagd naar de oriëntatie van de sporen: bij de huizen is die veelal oost-west. Het urnenveld ligt op de flank van de dekzandrug die zelf loopt van zuidoost naar noordwest. Ook bij deze presentatie krijgen we veel mooi beeldmateriaal te zien. Hierna volgt de middagpauze waarin 't Vrijthof ons een prima lunch verstrekt.

Drs Wouter Roessingh

Opgravingen te Berkel-Enschot

Guido Vanden Eijnde en Eugene Ball vallen in met gebruikmaking van de door R. van Mousch gemaakte powerpointpresentatie. Ook hier ligt de nadruk op het rijke beeldmateriaal, van kaarten en plattegronden tot voorwerpen. Guido begint met een overzicht van de vondstlocaties rond Tilburg, verder wisselen beiden elkaar af. Hij beschrijft de landschappelijke context van de opgraving van 6 ha aan de Enschotsebaan op de dekzandrug Tilburg-Oisterwijk. Het betreft ijzertijd en middeleeuwen. Op de hoogtekaart zien we de geleidelijke verplaatsing van de bewoning van de hogere naar de lagere delen. Met een sporenkaart en diverse plattegronden wordt dit duidelijk gemaakt. Vondsten van slakken en hamerslag wijzen op een smidse in het midden van het gebied. Er is weinig aardewerk uit de vroege fase. In het lagere deel wijst en groot kuilencomplex mogelijk op leemwinning. Na een lang bewoningshiaat is er continuïteit vanaf de 8e eeuw. In de 10e eeuw zien we ook hier de bekende bootvormige huizen verschijnen. De Enschotse kerk is de oudste in de regio Tilburg. Op kaarten zien we hoe waarschijnlijk vanuit een omgreppeld perceel de verkaveling is ontstaan, de bocht in de Enschotsebaan hangt hier ook mee samen. Wat de vondsten betreft zijn delen van een ruiterspoor en een weegbalans interessant.

.

Eugene Ball / Guido van den Eynden

Opgraving te Uden (noord)

De laatste spreker is drs. Tiziano Goossens (Archol). Deze opgraving was nodig i.v.m. de bouw van een ziekenhuis. In 2007 is er al een vooronderzoek geweest. Het gebied ligt op de Maashorst op een flinke zandrug, de vondsten liggen goed beschermd onder een esdek. Uit de bronstijd en ijzertijd zijn diverse sporen gevonden (één huis) en wat aardewerk. Er was sprake van zwervende erven en verbouw van graan. Uit de Romeinse tijd zijn 18 huisplattegronden aangetroffen en veel sporen van bijgebouwen, putten en palenrijen. Een flinke nederzetting. De bewoning was toen honkvast. De huizen zijn onderling nogal verschillend, zo is er een porticushuis van 35m lengte. Er is alleen gebruik gemaakt van plaatselijk bouwmateriaal. Slakken wijzen op metaalproductie aan de rand van de nederzetting. Opvallende vondsten zijn munten en een zaag. Men veronderstelt dat de bewoners producten geleverd hebben aan de Romeinen, o.a. te Nijmegen. Er volgt nog een vraag en enige discussie over de metaalvondsten. Evenals bij de vorige lezingen krijgen we hier veel fraai beeldmateriaal te zien.

Drs Tiziano Goossens

Sluiting

Iets vroeger dan gepland wordt de dag door Peter van Nistelrooij afgesloten. Met ongeveer 55 aanwezigen was het een redelijk bezochte, qua inhoud een zeer geslaagde studiedag.

Namens de Archeologische Sectie, Gérard de Laat.

CLOSE

Archeologie en historisch landschap
in het dal van de Kleine Beerze

Verslag contactdag 12-05-2012

Verslag van de archeologische contactdag, gehouden zaterdag 12 mei 2012, georganiseerd door de Archeologische Sectie van het Noordbrabants Genootschap i.s.m. Brabants Heem en met ondersteuning van de AWN (vereniging van vrijwilligers in de archeologie). Plaats: Herberg - Brouwerij de Gouden Leeuw te Vessem.

Deze contactdag, alweer de 44e, is anders van opzet dan de vorige. In plaats van een bezoek aan een opgraving maken we in de namiddag een fietstocht door dit deel van de Kempen. Joeske Nollen en Tonnie van de Rijdt hebben gezorgd voor een boeiend en afwisselend programma, geholpen door leden van de AWN en het IVN.

Opening

Om 11.00 uur opent ing. Peter van Nistelrooij, voorzitter van de Sectie deze dag met een welkom aan de deelnemers, speciaal aan de wethouder van cultuur van de gemeente Eersel (waar Vessem onder valt), mevr. L. van Hamsvoord-Huijbers.

Landschapsgeschiedenis van het dal van de Kleine Beerze bij Vessem

Als eerste spreker is het woord aan dr. Karel Leenders, historisch-geograaf. Hij gaat uit van de cultuurhistorische waardekaart en zoemt in op de Kleine Beerze. Hij behandelt de geologie en de geomorfologie van de verschillende delen van het gebied. De basis is de puinwaaier van de Maas met daarin breuken en horsten en slenken. We zitten hier op ca. 20 m. hoogte aan de rand van de Roerdalslenk. Van WZW naar ONO loopt hier de Midden-Brabantse dekzandrug die grote invloed heeft op de afwatering, zoals op de stroomrichting van de beken. De beide Beerzen wurmen zich a.h.w. door deze rug. Daar lagen gunstige plaatsen voor de middeleeuwse watermolens, in de Kleine Beerze was er al een in 1200. Recente stuwen liggen dikwijls op dezelfde plaatsen, het terrein dicteert dat. Hoogteligging en ligging t.o.v. het water bepalen of een terrein archeologisch interessant kan zijn.

Aan de zuidkant van de dekzandrug lagen veel vennen. In voormalige natte gebieden (bijv. Meerven) zien we strokenverkaveling, ontstaan bij veenontginning. Het water van de Beerze sijpelde oorspronkelijk diffuus door het veen, de (rechte) loop is ooit gegraven. De percelen kunnen zeer smal zijn, tot minstens één gezwaai (ca. 2,5 m), zo breed als de zeis van een maaier uitzwaaide. Leenders ondersteunt zijn verhaal met een groot aantal kaartjes, waaronder veel uit het AHN (Actueel Hoogtebestand Nederland: een digitale hoogtekaart) waarmee hij zeer goed zowel de grote lijnen als de details van zijn voordracht, duidelijk maakt.

De Archeologie van de Brabantse Kempen

Even voor twaalven krijgt dr. Liesbeth Theunissen het woord, zij speelt hier een thuiswedstrijd. Er is hier een lange onderzoekstraditie, beginnend bij P.N. Panken, alle perioden zijn hier vertegenwoordigd. Zij vertelt eerst over de RCE: meer dan alleen archeologie. Er worden minder grote opgravingen gehouden, er is veel aandacht voor nieuwe, non-destructieve technieken. Wat is er de laatste jaren op archeologisch gebied gebeurd in de Kempen? Sinds 2000 zijn er zo'n 100 nieuwe rapporten verschenen, o.a. over opgravingen te Vessem (2), en Eersel-Steensel, (vooral volle ME, dorpskernen en esdekken). Zij vermeldt de rol van de organisaties van amateurs.

Spectaculair zijn de huisplattegronden uit Veldhoven-Habraken: de oudste boerderijen van Noord-Brabant. Bronstijdvondsten zijn er te Hoogeloon-Zwartenberg: een ringwalheuvel van ong. 1500 v.Chr., in een open landschap op een stuifheuvel zodat hij extra hoog leek. Er was een palenkrans en een drietal na-bijzettingen in boomkisten. Hopelijk komen de gegevens op afzienbare termijn digitaal beschikbaar. Ze bespreekt een grafheuvel te Bergeijk met crematieresten. Daaruit kan steeds meer informatie gehaald worden, geslacht en leeftijd, zodat we veel meer inzicht krijgen in de toenmalige bevolking. Diverse andere voorbeelden passeren de revue, veel urnenvelden uit de ijzertijd, waterputten uit Eersel-Kerkebochten met spectaculaire objecten zoals een wielnaaf uit de midden-ijzertijd. Er heeft daar en uitgebreid plaggenonderzoek plaatsgevonden, er is uitgebreid gezeefd, stuifmeel is onderzocht. In de ijzertijd was het gebied overwegend bebost, in de Romeinse tijd had het een meer open landschap. Ze verwijst naar de publicaties van H. Hiddink over de villa van Hoogeloon. Evenals Leenders maakt zij gebruik van vele afbeeldingen en kaarten o.a. uit het AHN. Na afloop worden aan beide sprekers diverse vragen gesteld.

Na de vragenronde wordt namens de heemkundekringen Eersel en Vessem-Wintelre-Knegsel, het fraaie boek: Eersel, een cultuurhistorische fietstocht (door M. en L. Theunissen) aangeboden aan de wethouder die daarvoor hartelijk dankt en met plezier constateert dat er veel gebeurt in haar gemeente. Na een prima lunch worden we rondgeleid door het gebouw van de vroegere brouwerij dat in gereedheid wordt gebracht om er opnieuw te gaan brouwen.

Fietstocht

Tenslotte beginnen we aan de fietstocht van zo'n 17 km door de streek van Vessem en Hoogeloon, verdeeld in twee groepen van ruim 15 personen. Lang niet alle aanwezigen van de ochtend nemen eraan deel. Onder leiding van deskundige gidsen maken we kennis met een aantal landschappelijke, monumentale en archeologische objecten. De AWN en het IVN hebben een heel nuttig gidsje verzorgd, speciaal voor deze fietstocht. Hoogtepunten zijn een 14e eeuwse hallenboerderij, de oudste van Noord-Brabant (Maaskant, Vessem), de ringwalgrafheuvel de Zwartenberg te Hoogeloon (de AWN biedt ons hier zelfs een Brabantse kruidenbitter aan), koning Kyrie ook te Hoogeloon, en de Romeinse brug aan de Hoogcasterenseweg met het monument van de bronzen bijlen.

Langs de Heikesestraat te Vessem zien we zelfs een stukje slagenlandschap dat je in dit hoge deel van Brabant niet zou verwachten. In het bovengenoemde boek is over dit alles veel meer te lezen.

Nawoord

Wat later dan gepland komen we terug in Vessem waar, onder het genot van een drankje, nog wat wordt nagepraat over deze bijzonder leerzame en gezellige contactdag.

Namens de Archeologische Sectie
Gérard de Laat

CLOSE

Nieuw licht op oude vondsten

Verslag studiedag 25-03-2012

Verslag van de voorjaarsstudiedag: "Nieuw licht op oude vondsten", gehouden zondag 25 maart in café-zaal 't Vrijthof te Oirschot. Georganiseerd door de Archeologische Sectie van het NBG i.s.m. Brabants Heem.

Opening

Even na 10.30 uur opent Peter van Nistelrooij, voorzitter van de Archeologische Sectie de dag. Hij geeft een inleiding over het Noordbrabants Genootschap dat deze maand 175 jaar bestaat. Ter gelegenheid daarvan laat de Sectie het oudste archeologische overzichtswerk over Noord-Brabant, Noordbrabants Oudheden van C.R. Hermans, als facsimile heruitgeven, aangevuld met delen van diens Mengelwerken en voorzien van een inleiding over leven en werk van Hermans. Dit past ook goed bij het thema van de dag, het programma Odyssee, in het kader waarvan oude opgravingen alsnog worden gepubliceerd. Hij wijst ook op de vele activiteiten van de Sectie, studie- en contactdagen en de publicaties, zoals Onder Heide en Akkers (2009). De initiatiefnemer, Richard Jansen, geeft een toelichting over de betekenis van Hermans, zijn onderzoek en publicaties en biedt het eerste exemplaar aan, aan dr. Martin Meffert, provinciaal archeoloog.

Wandelaar sta stil

In het lezingenprogramma is het woord dan aan Stijn van As (Archol Leiden) met het onderwerp Wandelaar sta stil. De betekenis van plattelandsbegraafplaatsen in de Romeinse tijd. Hij bespreekt het grafveld van Oss-Ussen waar in 1974 de opgravingen begonnen. Er was veel zoekwerk nodig in het depot en omzetting van gegevens in moderne vorm. Er is toen een enorm gebied opgegraven onder grote tijdsdruk, het ging om honderden graven. Het betreft de late ijzertijd t/m de tweede eeuw n.Chr. Hij bespreekt allerlei bijzonderheden, het aardewerk, de monumenten aan de noordrand, de centrale ligging t.o.v. de nederzetting, greppelsystemen, verloop van paden en clusters van graven.

Omdat Adrie Tol verhinderd is, wijdt Van As ook een paar woorden aan het grafveld van Mierlo-Hout, veel kleiner dan dat van Oss-Ussen en nogal verschillend. Hij geeft ook aandacht aan mogelijke profane versus sacrale verklaringen van diverse kenmerken van de grafvelden. Een publicatie wordt komende zomer verwacht.

De doden spreken

Prof. dr. Frans Theuws (RUL) volgt met: De doden spreken. Vroegmiddeleeuwse graven en grafvelden naast elkaar. Voor de Merovingische tijd was het platteland grotendeels ontvolkt, de duistere eeuwen. Halverwege de zesde eeuw is er een zekere herkolonisatie. In Noord-Brabant is al vrij veel onderzoek gedaan naar deze tijden, dat nu door het Odyssee programma kan worden uitgewerkt. Theuws behandelt vooral het grafveld van Bergeijk, opgegraven in 1957-'59. Allerlei bijzonderheden komen aan de orde, een klomp roest bleek een deel van een vrouwengordel te bevatten, van een type dat alleen voorkomt in Zuid-Nederland en Noord-België, onderin graven was eerst stro gelegd, graven waren later opnieuw geopend om moeilijk te duiden redenen maar niet als grafroof. Er zijn glazen bekers gevonden, een gouden broche, kralensnoeren en heel veel aardewerk, o.a. knikpotten. Bij Geldrop is een rijk graf gevonden met een Zuid-Duitse gordel. Moeilijk te verklaren. Migratie? Handel? Er bestond toen een zeer internationale materiële cultuur. Uit vondsten bij Dommelen blijkt dat dit gebied ver in het noordwesten van het verspreidingsgebied lag. Theuws laat veel duidelijke verspreidingskaarten zien. Hij bespreekt ook een paar grafvelden buiten Brabant: Posterholt en Maastricht.

Zorg voor de Beijerd

Na de middagpauze is het woord aan Eric Jacobs (ADC - Archeoprojecten) met: Zorg voor de Beijerd. De veranderende functies van een laatmiddeleeuws gasthuis (Breda). Het terrein ligt op de hoek Boschstraat - Vlaszak waar vanaf 1958 onderzoek is gedaan. Van die opgraving is alleen een aantekenboekje van Moelands bewaard. In 1985 zijn de kapel en het kerkhof blootgelegd en in 2006 is er opnieuw onderzoek verricht. De naam Beijerd dateert uit de 13e eeuw, de eerste functie was het opvangen van reizigers, pelgrims en zieken. Het staat duidelijk afgebeeld op de stadskaart van Bleau (1649). De bebouwing werd uitgebreid en functioneerde als bejaardentehuis waar men zich kon inkopen. In de onderste laag is een Romeinse waterput gevonden, de volgende sporen zijn 13e eeuws. Daarna zijn de verschillende bouwfasen (o.a. laatgotische kapel, 16e eeuw) goed te volgen. De verschillende elementen konden nu veel beter worden gedateerd. Ook de graven laten allerlei bijzonderheden zien, fysisch-antropologisch onderzoek loopt nog. Vanaf de 19e eeuw is er beeldmateriaal beschikbaar. Er volgen publicaties.

Gestichte stad

Tenslotte komen Theo de Jong (Archeologisch Centrum Eindhoven en Helmond) en Sem Peters (BAAC, 's-Hertogenbosch) aan het woord: Gestichte stad. Het begin van Helmond. Theo de Jong vertelt over het beleidsplan: het wegwerken van achterstand en het in beeld brengen van resultaten. Inventariseren wat er al is aan archeologische, bouwhistorische, historische en andere bronnen. Waar is wat bekend over Helmond? Alles ontsluiten en toegankelijk maken. Sem Peters begint met de vraag of Helmond een gestichte stad is, daarover zijn geen documenten bewaard. Hij bespreekt de expansiepolitiek van Hendrik I rond 1200. Verschillende opgravingen komen aan bod: het Oude Huis (1981-'84) waarmee het archeologisch onderzoek in Helmond is begonnen en de Kromme Steenweg (1997). Evenals Theo gebruikt hij de kaart van Van Deventer. Er zijn verschillende conclusies mogelijk zoals over de bouw van het kasteel (1325) en de perceelsindeling die een sterke continuïteit vertoont. Als besluit maakt hij een paar vergelijkingen met Eindhoven en Den Bosch.

Rondvraag en discussie

Rond 15.15 uur nemen de sprekers plaats voor de afsluitende vragen en discussie. Over de financiering van de uitwerking en publicatie van onderzoek. De praktijk is weerbarstig. Het programma van eisen en de inspectie spelen een rol. Sancties liggen moeilijk. Over de twaalf plaatsen in het Gasthuis te Breda. Toeval? Relatie met de 12 apostelen? Heilig getal? Over beerputten en afvalkuilen op het terrein van dit Gasthuis. Die zijn niet gevonden. Afval werd blijkbaar anders afgevoerd, wellicht in de nabije stadsgracht. Over het Archissysteem. Gaat dit naar de gemeente? Het wordt beter toegankelijk en meer gericht op locatie. Over het later openen van Merovingische graven. Hoe kan men weten wat daaruit weg is? Wat was de bedoeling ervan? Soms zijn voorwerpen gedeeltelijk meegenomen, ook spullen zonder waarde, soms lijkt er zelfs iets gedeponeerd. Het is dus zeker geen grafroof. Heeft het te maken met de christianisatie of herbegraving in gewijde grond? Relieken? Voorouderverering? Het komt al voor in de bronstijd en er zijn volkenkundige parallellen. Blijft moeilijk te duiden. Verder zijn er vragen over houtconstructies die in het graf in elkaar zijn gezet, over de omhooggekomen omgeving en gebouwen in jongere bouwfasen, over verhogen van jongere graven: rol grondwaterstijging (onwaarschijnlijk) of volte van de begraafplaats. Er zijn nog heel veel onbeantwoorde vragen. Als één ding vandaag duidelijk is geworden, dan is het wel het grote belang van het Odyssee programma.

Sluiting

Rond 16.00 uur sluit Peter van Nistelrooij de studiedag af met dank aan alle betrokkenen. Met bijna 70 aanwezigen, de hoge kwaliteit van de lezingen die alle uitstekend geïllustreerd werden en een goede verzorging door café-zaal 't Vrijthof kunnen we weer op een zeer geslaagde studiedag terugkijken.

Namens de Archeologische Sectie, Gérard de Laat

CLOSE

Beekdalen, schatkamers van het verleden

Verslag studiedag 06-11-2011

Verslag van de najaarsstudiedag: "Beekdalen, schatkamers van het verleden", gehouden in Restaurant / Party- en Conferentiecentrum Ambiance te Veghel op zondag 6 november 2011, georganiseerd door de Archeologische Sectie van het Noordbrabants Genootschap i.s.m. Brabants Heem.

Opening

Om 10.00 opent ing. Peter van Nistelrooij, voorzitter van de Archeologische Sectie, de studiedag met een woord van welkom. Hij geeft het woord aan de dagvoorzitter dr. Martin Meffert, provinciaal archeoloog van Noord-Brabant, die het thema van de dag toelicht met een kort overzicht van de geschiedenis van het archeologisch onderzoek in Noord-Brabant gedurende de laatste decennia.

Ontstaansgeschiedenis van de Noord-Brabantse beekdalen

Als eerste spreekt Jan Broertjes, geoloog, oud-voorzitter en huidig penningmeester van de Archeologische Sectie. Hij behandelt de ontstaansgeschiedenis van de Noord-Brabantse beekdalen. Hij begint met de definities van o.a. rivier, zijrivier, beek, bovenloop en benedenloop. In de bovenloop van de rivier is er vooral sprake van erosie, terwijl stroomafwaarts de sedimentatie de overhand krijgt. Het klimaat speelt een grote rol. Door smeltwater wordt veel sediment stroomafwaarts vervoerd waardoor riviervlaktes verzanden. Rivieren die in een korte tijd veel water te verwerken krijgen zullen verwilderen en vertonen een vlechtend systeem. In het klein gebeurde dit ook met onze Brabantse beken.

De beekdalen waren tijdens een ijstijd breed en ondiep. Relicten van deze brede smeltwaterdalen bestaan nog. Bij een min of meer gelijk debiet zullen rivieren en beken in het laagland meanderen. Met deze fenomenen hebben we in Nederland van doen. De richting van de rivierloop kan door verschillende invloeden veranderen. Door bodembeweging (tektoniek) moet een rivier zich soms aanpassen. Zo is de Maas gedurende enkele honderdduizenden jaren afgegleden naar het oosten, tot daar waar ze nu stroomt, als gevolg van scheefstelling van de Peelhorst richting het oosten. Deze tektoniek heeft definitief de Maasloop vastgelegd. Zandaanvoer door wind en water kan van grote invloed zijn op de rivier- en beekloop. In Brabant heeft de late Weichselijstijd een grote invloed gehad op de vorming van het landschap. Het zand dat vanuit het noordwesten (de Noordzee lag droog) lange zandruggen opwierp met soms paraboolduinen, zorgde ervoor dat de beken gedwongen werden andere routes te nemen. Met vele prachtige voorbeelden op kaarten, waarmee hij de veranderingen in de beeklopen toelicht, verhelderde de spreker zijn woorden.

Zo zien we dat de Aa ten noorden van Helmond zijn loop heeft verlegd naar het westen. De Peelhorst drukte de Aa naar het westen, tussen de dorpen Geffen en Nuland is daar nog een laagte te zien. Uiteindelijk stroomt de Aa nu nog verder westelijk en mondt uit in de Dieze. Ook de Dommel heeft zich moeten aanpassen, evenals de Reusel en de Beerze die zich hebben verlegd als gevolg van zandaanvoer door de wind. In het westen van Brabant hebben de beken hun loop gewijzigd in een meer westelijke richting als gevolg van de aanzuigende werking van de lagere ebstanden in het zuidwesten. Lokale stroomversnellingen zijn van belang als men gebruik wil maken van de energie van stromend water zoals met watermolens, die daarom veel voorkwamen op de westelijke grens van de Centrale Slenk. Dalversmallingen zijn gunstig om een beek over te steken. Men vond daar voorden en bruggen waar bundels van landwegen bij elkaar kwamen. Al deze zaken spelen voor de mens een rol bij de beken in Brabant.

Menselijk gebruik van beekdalen en methoden van archeologisch onderzoek

De tweede spreker is dr. Eelco Rensink, senior-archeoloog bij de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. Zijn verhaal gaat over het menselijk gebruik van beekdalen en methoden van archeologisch onderzoek om dit te documenteren. Beekdalen en hun stroomgeulen werden tot voor kort, 10 jaar geleden, beschouwd als archeologisch lege gebieden. Niets is minder waar, beekdalen in onze zandgebieden zijn ware cultuurhistorische schatkamers. Het is te vergelijken met de veel eerdere herwaardering van de esdekken als archeologische schatkamers. Vele decennia lang richtte de aandacht van archeologen zich vrijwel uitsluitend op de hoger gelegen gronden. Daar ligt immers het overgrote deel van de vroegere nederzettingen en grafvelden.

Mede door hermeanderingsprojecten hebben water- schappen, terreinbeheerders en erfgoedorganisaties de laatste jaren de handen ineen geslagen. De spreker heeft het initiatief genomen voor een vierjarig project waarin erfgoedzorg in beekdalen centraal stond. Elk beekdal is uniek en moet met maatwerk aangepakt worden. Het onderzoek is inmiddels afgerond en heeft ervoor gezorgd dat een dialoog op gang is gekomen tussen de wereld van de erfgoedzorg en de werelden van waterbeheer en het natuur- en landschapsbeheer. Het project is in 2008 afgesloten met de uitgave van een bijzonder goed boek: Archeologie en beekdalen. Schatkamers van het verleden, bij uitgeverij Matrijs te Utrecht. De spreker toont o.a. een erfgoedstrategie voor het Leudal. In 2005 hebben Staatsbosbeheer en de RACM (nu RCE) gezamenlijk in een rapport een cultuurhistorische visie op het gebied gepresenteerd. Het was de eerste maal dat een dergelijke visie voor een beekdallandschap en natuurgebied in Zuid-Nederland is uitgewerkt.

Archeologisch onderzoek van beekdalen in het Zuid-Nederlandse zandgebied

De derde spreker is drs. Jan Roymans, senior-archeoloog bij RAAP Archeologisch Adviesbureau. De spreker behandelt het archeologisch onderzoek van beekdalen in het Zuid-Nederlandse zandgebied. Aan de hand van enkele fraaie voorbeelden maakt de spreker duidelijk dat het zeer belangrijk is de archeologie niet alleen vast te leggen in een publicatie maar ook de archeologie visueel herkenbaar te maken in het landschap. Het landschap is de laatste 50 jaar sterk veranderd. Ook beekdalen zijn hieraan niet ontkomen, Vooral ruilverkavelingen hebben geleid tot een sterke uniformering van beekdalen. Om de waterhuishouding op de toenmalige landbouwbelangen af te stemmen, zijn vele beken in Zuid-Nederland rechtgetrokken, verbreed en uitgediept.

Een "fraai" voorbeeld is de Neerbeek. Door de versnelde afvoer van regenwater naar beken en rivieren kunnen deze de pieken niet snel genoeg verwerken. Hierdoor dreigen de benedenlopen te overstromen. Een tegengesteld effect doet zich voor in de bovenstroomse gebieden. Door de versnelde afvoer treedt er verdroging op. Momenteel is het tij aan het keren en worden de beekdal-landschappen hersteld. Dit gaat niet altijd even zorgvuldig. Dat komt voornamelijk doordat men met boringen bepaalt of er artefacten aanwezig zijn. En de kennis van beekdalen wordt vooral verkregen uit historische kaarten, archieven en dergelijke. De spreker laat met foto's en filmmateriaal enkele voorbeelden de revue passeren zoals de Romeinse brug over de Tungelroyse beek bij Stramproy, de brug is prachtig gereconstrueerd. De plaatselijke bevolking heeft de brug geadopteerd. In de Tungelroyse beek werd bij Nederweert een skelet van een edelhert uit het vroeg Mesolithicum ontdekt. De vondst wordt momenteel door een vier meter hoog kunstwerk, een gestileerd edelhert uit plaatmateriaal weergegeven.

Verder toont de spreker de ontdekking van de Romeinse muntschat bij de Vlootbeek te Montfort. De herinnering aan deze muntschat is nu weergegeven langs het Pieterpad, dat in de buurt ligt, door middel van een vijftal grote rotsblokken waarin muntmedaillions sterk vergroot zijn aangebracht. De rituele depositie van de tien bronzen bijlen uit de Kleine Beerze bij Hoogeloon komt door veel aandacht in de media vanzelfsprekend voor in de presentatie. De herinnering aan deze vondst is in het landschap weergegeven door sterk vergrote, in cortenstaal uitgevoerde, bijlen.

Romeinse villa van Hoogeloon en de nederzetting van Riethoven

De laatste spreker is dr. Henk Hiddink, senior-archeoloog aan de Vrije Universiteit te Amsterdam. Zijn onderwerp is de Romeinse villa van Hoogeloon en de nederzetting van Riethoven. Romeinse bewoning in het Kempische beekdallandschap. Al meer dan 30 jaar geleden begon in Hoogeloon de opgraving van een Romeinse villa op de Kerkakkers. De opgraving leverde prachtige resultaten op en tot de dag van vandaag is de villa het enige zekere en opgegraven exemplaar op de Noord-Brabantse zandgronden. Helaas zijn de opgravingsresultaten uit het precomputertijdperk nog niet uitgewerkt en gepubliceerd. Vele aantekeningen, lijsten en tekeningen moeten bestudeerd en digitaal opgeslagen worden. Met behulp van gelden, beschikbaar gesteld door de NWO, de provincie Noord-Brabant, het NBM en de VU is nu gestart met het project.

Dit project behelst niet alleen Hoogeloon-Kerkakkers, maar ook het bijbehorende grafveld Kabouterberg en de nederzetting Riethoven-Heesmortel. Samen kunnen de opgravingen veel nieuwe gegevens leveren over de integratie van de vroegere Kempische locale gemeenschappen in het Romeinse rijk en over het ontstaan en functioneren van Romeinse villae. Inmiddels is door extra boringen gebleken dat de omgreppeling van het villaterrein een stuk groter is dan werd aangenomen. De Kleine Beerze begrensde het territorium van de nederzetting op de Kerkakkers, gemarkeerd door een monumentale grafheuvel en een stenen graftoren in het grafveld Kabouterberg. De beek kon onder meer worden overgestoken via een combinatie van een dam en een voorde. Het beekdal was onder meer een bron van ijzeroer en hout(skool) en mogelijk weidegrond voor het vee.

Sluiting

Aan het eind van de dag konden we vaststellen dat het programma, de kwaliteit van de lezingen, filmpjes en powerpointpresentaties meer dan voldoende redenen zijn om van een bijzonder geslaagde dag te spreken.

Peter van Nistelrooij, namens de Archeologische Sectie van het NBG

CLOSE

Grafheuvels en wijstgronden

Verslag contactdag 24-09-2011

Verslag van de Archeologische Contactdag van zaterdag 24 september 2011, georganiseerd door de Archeologische Sectie van het Noordbrabants Genootschap i.s.m. Brabants Heem in natuurcentrum Slabroek te Nistelrode en een aansluitende fietstocht in het natuurgebied de Maashorst.

Opening

Ruim 50 personen waren aanwezig op de 43e contactdag die om 11.00 uur werd geopend door Peter van Nistelrooij, voorzitter van de Archeologische Sectie. Hij sprak een welkomstwoord voor deze contactdag met als thema: 'De bewegende aarde', een contactdag over de geologie en de archeologie van natuurpark de Maashorst, en gaf daarna het woord aan de eerste spreker, André Rijpert, landschapsarchitect en natuurgids van de IVN.

Ontstaan van de Maashorst

Met behulp van talrijke illustraties begon André Rijpert te vertellen over het onstaan van de landmassa Pangaea waaruit continenten en breuklijnen onstonden. Geleidelijk spitste het verhaal zich toe om uiteindelijk uit te komen in een gebied tussen Schaijk, Nistelrode en Uden: Natuurpark de Maashorst. Dit gebied wordt doorkruist door de peelrandbreuk die ten westen van Oss begint en in zuidoostelijke richting tot ver voorbij Uden loopt.

André Rijpert

De door de breuk omhooggestuwde aardschollen vormen hier de Maashorst (Horst is de benaming voor de verhoging) en de omlaag gedrukte aardschollen die slenk worden genoemd. Deze zijn ongeveer 300 miljoen jaar geleden ontstaan.

André vertelde over een fenomeen dat wijst heet. Dit is een vorm van grondwaterstroming die te maken heeft met breuken. Hierdoor komt water omhoog met een hoog ijzergehalte. Dit effect zorgt ervoor dat de horst drassig is en de lager gelegen slenk droog. Het water kan in de grond in contact komen met lucht waardoor het ijzer uitvlokt en een ijzerbank vormt. Dit verschijnsel is zeldzaam. Verder worden de planten in het natuurgebied nog besproken.

Een prehistorische begraafplaats op de Slabroekse Heide

Richard Jansen van de Universiteit Leiden is de tweede spreker. Hij is zeer betrokken bij opgravingen in en rondom Oss. Zo ook bij het onderzoek van de grafheuvels in Natuuurgebied De Maashorst. Meer over Richard Jansen kunt u lezen op de website van Archol. Tijdens opgravingen op de Slabroekse heide in 1923 en 2010 zijn tientallen begravingen gevonden met crematieresten. In 1923 waren er nog 38 grafheuvels in het landschap zichtbaar.

Later is het gebied geëgaliseerd voor akkers. Bij het onderzoek in 2010 bleek dat het gafveld groter was dan aanvankelijk werd gedacht. Een afwijking op de grafheuvels met crematieresten vormt een niet verbrande persoon uit de periode van 800 tot 500 voor onze jaartelling: de vorst(in) van De Maashorst. Er zijn arm- en enkelbanden van bronsblik (lagen brons) en massief brons, een barnstenen kraal en een paar ijzeren pennen in het graf gevonden. Ook een stukje textiel van een mogelijke lijkwade is geconserveerd gebleven, waarschijnlijk door het brons. Na een paar eeuwen niet te zijn gebruikt, werden er in de Romeinse tijd (1e en 2e eeuw na Christus) weer personen begraven. daarna raakte het grafveld in de vergetelheid tot 1923. Aan de hand van prachtige illustraties uit het boek "Verleden van een bewogen landschap" toonde Richard Jansen ons de vroegere bewoning van dit gebied en de vele schatten die hier zijn opgegraven. Het boek is te verkrijgen bij Natuurcentrum Slabroek of te bestellen onder ISBN: 978.90.5345.434.3. Meer info over het boek vindt u op de website van uitgeverij Matrijs.

Fietstocht door De Maashorst

Na de lunch stapten we op de fiets. Er werden twee groepen van ca. 25 personen gevormd. De ene groep ging met André Rijpert op stap en de andere groep met Richard Jansen. Bij verschillende punten op de route werd halt gehouden en de zaken die tijdens de lezingen zijn behandeld getoont. Zoals o.a. de zandverstuiving op de Bedafse Bergen, veroorzaakt door de laatste ijstijd (10.000 jaar geleden). Aan de Bedafseweg richting Uden ligt het tastbare bewijs voor de wijstgrond. Het hoger gelegen deel is inderdaad drassiger dan het lager gelegen deel. Als we verder langs de Horst lopen die hier ca. 3m hoger is dan slenk, komen we bij het ijzerrijke water uit dan via sluisjes naar beneden stroomt.

Wegens tijdgebrek werd de route wat ingekort. We fietsen door het centrale deel van De Maashorst bij de grote open vlakte die Brobbelbies wordt genoemd.

Richard Jansen vertelt

De Maashorst

Bij Nistelrode zagen we naast de snelweg het effect van solifluctie. Solifluctie of bodemvloeiing is het verschijnsel dat een massa van met water verzadigd sediment langzaam afvloeit over een slecht doordringbare ondergrond. Dit vond hier plaats tijdens de laatste ijstijd. Tenslotte gingen we kijken bij het gafveld vlakbij het Natuurcentrum dat in 2010 grondig is onderzocht. Een grote kale vlakte waarbij de grafheuvels en de latere graven uit de Romeinse tijd zijn gemarkeerd. Een cluster palen die dicht op elkaar staan markeren de vindplaats van de vorst(in) van de Maashorst. Hier eindigde deze mooie dag.

Het cluster palen markeert de plek waar de vorst(in) is gevonden

Nawoord

Deze contactdag mocht zich verheugen op een grote belangstelling. Het mooie weer en de mooie balans tussen natuur en archeologie zorgden, ondanks wat verkeerde afslagen van de tweede fietsgroep, voor een goed geslaagde contactdag.

Eric Jongen, deelnemer

CLOSE

Onderzoek van de 2e Wereldoorlog

Verslag studiedag 10-04-2011

Verslag van de studiedag Onderzoek van de Tweede Wereldoorlog, gehouden in Nationaal Monument Kamp Vught op 10 april 2011, georganiseerd door de Archeologische Sectie van het Noordbrabants Genootschap i.s.m. Brabants Heem.

Opening

Het programma is nog uitgebreid met een lezing door prof. dr. A. Bosman (Gent), als dagvoorzitter treedt drs. Richard Jansen op. Na een welkomstwoord door de voorzitter van de Archeologische Sectie, ing. Peter van Nistelrooij krijgt om 10.10 uur de eerste spreker het woord.

Houdt het dan nooit op? Belang en betekenis van de Archeologie van de 2e Wereldoorlog

Als eerste spreekt Drs. Ruurd Kok (RAAP). Hij geeft een overzicht van het oorlogserfgoed in Noord-Brabant: linies (Peel-Raamstelling), vliegvelden en schijnvliegvelden die al snel na de bezetting werden aangelegd, "Splitterboxen", opslagruimtes, bomkraters, de resten van Kamp Vught, de vele sporen van Market Garden in de corridor door Oost-Brabant, het strijdtoneel van Kapelse Veer, enz. Hij noemt typische details zoals de Marokkaanse kruikjes (van Franse hulptroepen) en sporen van handgranaten als teken van nabijgevechten.

Dit alles kan veel informatie opleveren over stellingen en verdedigingswerken, uitrusting en persoonlijke bezittingen van militairen, over het dagelijks leven, de inzet van eenheden, soorten wapens en exacte locatie van acties. Wat is de betekenis hiervan? Het gaat om nieuwe kennis en om de educatieve betekenis. Dikwijls zijn er nog nabestaanden voor wie deze zaken een grote emotionele betekenis hebben. Het is ook een hulpmiddel bij het stichten van monumenten. Hoe moeten we verder? Er moet met veel partijen worden samengewerkt, combinatie van boven- en ondergronds onderzoek, laten zien van de ontwikkeling van het militaire landschap in de loop van de tijd. Waarderen en selecteren van informatie en bekijken wat er in situ bewaard kan worden. Duidelijk is dat we pas aan het begin staan van het archeologisch onderzoek van de sporen van WO2.

Archeologie van de Tweede Wereldoorlog in de praktijk. Voorbeelden uit Brabant

De tweede spreker is Drs. Jos van der Weerden (BAAC) met een lezing over de Acheologie van de Tweede Wereldoorlog. Na een inleiding bespreekt hij de opgraving Asten-Loverenbosch, een natuurgebied waar eind oktober 1944 een Engelse artilleriestelling heeft gestaan. Een onverwachte vondst waren Engelse kruitzakken, die dienden om door de lading te variëren, een variabele schootsafstand te maken. November 1944 was een heel natte maand, het is hier bovendien moerassig, vandaar dat dit vergankelijke materiaal hier redelijk goed bewaard is gebleven. Er waren ook sporen van een Duitse tegenaanval. Een andere opgraving vond plaats te Millheeze-Kreijtenberg, ook een laag, nat gebied dat verder archeologisch oninteressant is. Bij het begin van Market Garden hebben hier één dag Duitsers gezeten met een ongebruikte kanonsopstelling. Ze zijn weer snel vertrokken omdat ze dreigden te worden ingesloten. Conclusies: Oude verhalen worden bevestigd, zoals over neergestorte vliegtuigen. De overlevering wordt aangevuld en gecorrigeerd. Vergeten zaken worden herontdekt, onbekende feiten ontdekt.

De Luftwaffe onder de grond. Archeologische overblijfselen uit WO II in Eindhoven

De volgende spreker is Drs. Nico Arts (Gemeentelijk archeoloog Eindhoven). Hij vertelt over Flugplatz Eindhoven, later Welschap en illustreert dit met kaarten en luchtfoto's met bomkraters. Hij bespreekt de vondst van een afvalkuil, al een aantal jaren geleden, waaruit alle vondsten werden meegenomen, o.a. veel drankflessen. Achteraf is men daar erg blij mee. Er zitten bij dit vliegveld veel explosieven in de grond. Men ontdekte er de resten van een Flakstelling. Ook verder is het terrein archeologisch interessant, er is een urnenveld gevonden, middeleeuwse waterputten en militaria uit de Franse tijd. Hierna volgt de lunchpauze. Verdeeld over twee groepen krijgen we een rondleiding over een groot deel van Kamp Vught.

Samenwerking tussen (amateur-) historici en -archeologen ter bevordering van onze kennis over de Tweede Wereldoorlog

Na de lunch spreekt Wilco Vermeer (Stichting Informatie Wereldoorlog Twee) over de samenwerking tussen (amateur-) historici en -archeologen ter bevordering van onze kennis over de Tweede Wereldoorlog. Hij geeft een uitgebreide toelichting bij allerlei onderzoek door (amateur-)historici. Belangrijk is dat veel archieven pas recent toegankelijk zijn. Veel informatie is gekleurd. Stiwot heeft een uitgebreide website waarop alle herinneringsplaatsen, musea, monumenten en zelfs 50 000 gedecoreerden te vinden zijn. Er zijn veel contacten met detectormensen, er zijn slagveldtours, voorlichting en archivering en veel internationale contacten. Er wordt voorlichting gegeven op scholen en elders. Spreker toont veel foto's met vergelijkingen van situaties vroeger en nu. Schatgraverij is een probleem. Tenslotte vermeldt hij de samenwerking met veel andere organisaties zoals in het Platform bodemonderzoek Tweede Wereldoorlog.

Kamp Amersfoort. Opgraving van een "schuldig landschap"

Drs. Ivar Schutte (RAAP) geeft een uiteenzetting over concentratie- en vernietigingskampen. Als voorbeelden bespreekt Schutte Belzec, waar heel weinig van bekend is, Sobibor waar onderzoek is gedaan d.m.v. proefputten. Ook Mauthausen en Sachsenhausen (waar ook een soort prominentenkamp is geweest met o.a. Leon Blum)komen aan de orde.

In Nederland hadden we Westerbork, Amersfoort en Vught. Amersfoort, oorspronkelijk een Nederlands mobilisatiekamp, is het enige waar archeologisch onderzoek heeft plaatsgevonden; bureauonderzoek en opgravingen op een deel van het terrein. Hierover is pas een Raap-rapport verschenen. Van de bebouwing is weinig over, de opgraving van oude loopgraven heeft weinig vondsten opgeleverd. De loopgraven zijn gereconstrueerd. Bij de stellingen van de luchtafweer is geen bewijs van gebruik gevonden. De conclusie is dat er heel veel is afgebroken en dat er ook in de bodem weinig is bewaard. De betekenis ligt nu vooral in de herinnering en het gedenken. Schutte verwijst nog naar het boek van Roekl Hijink: Duitse kampen in Nederland. Daarin komen voor het eerst ook de zgn. Aussenstellen in beeld.

Zoek je mot? Kennis en kunde in de archeologie van strijdtonelen

Als laatste spreekt Prof. dr. Arjen Bosman (Universiteit van Gent) over kennis en kunde in de archeologie van strijdtonelen. Hij vertelt over de toenemende aandacht voor de archeologische sporen van WO2, over zijn website m.b.t. de Nederlandse krijgsmacht t/m de meidagen van 1940. In ieder archeologisch onderzoek moeten sporen en vondsten uit WO2 minstens gedocumenteerd worden terwijl ze tot voor kort dikwijls alleen als recente verstoring werden gezien. Hij wijst op het belang van het opnemen in de archeologische opleidingen van kennis van de archeologie van WO2 en op het belang van samenwerking met krijgshistorici, militairen, de EOD, de oorlogsgravendienst en met allerlei amateurs. Er is nog heel veel te doen.

Sluiting

De dag wordt besloten met een forum waarin de sprekers vragen beantwoorden en discussiëren. Er waren zo'n 70 deelnemers.

Gérard de Laat, namens de Archeologische Sectie van het NBG

CLOSE

Archeologie en cultuurlandschap in Noord-Brabant

Verslag studiedag 31-10-2010

Verslag van de studiedag Archeologie en Cultuurlandschap, gehouden in 't Vrijthof te Oirschot op 31 oktober 2010, georganiseerd door de Archeologische Sectie van het Noordbrabants Genootschap i.s.m. Brabants Heem.

Opening

Om 10.30 opent dagvoorzitter André Velthausz de studiedag en geeft het woord aan Peter van Nistelrooij, voorzitter van de Archeologische Sectie, voor een woord van welkom.

André Velthausz

Peter van Nistelrooij

Brabantse cultuurlandschappen

Als eerste spreekt Hans Renes (Universiteit Utrecht en Vrije Universiteit) over de Brabantse cultuurlandschappen. Hij begint met het begrip landschap en vergelijkt het met de Engelse en Duitse equivalenten. Hij bespreekt verschillende betekenissen, zoals de ecologische. Voor de geschiedenis van het begrip landschap verwijst hij naar o.a. Beekman, Blink en Edelman. Na 1945 krijgt het begrip steeds meer een fysisch-geografische betekenis met nadruk op bodem en geo- morfologie.

Hij bespreekt de ontwikkeling van de historische geografie waarin we een verandering zien van een statische naar een dynamische visie. Het werd een aparte discipline maar gaat nu meer op in grotere verbanden zoals met ruimtelijke ordening en archeologie. Vooral in Noord-Brabant hebben archeologen overtuigend duidelijk gemaakt dat het landschap dynamisch is.

Bij de verandering van landschappen spelen veel factoren een rol: fysisch-geografische, demografische, economische, technische, politieke, juridische enz. Bij de begrenzing van landschappen speelt toeval een grote rol. Onze manier van kijken naar het landschap (perceptie) kan sterk verschillen. Het Aktueel Hoogtebestand Nederland is tegenwoordig een belangrijk hulpmiddel. Aan de orde komen conflicten mens - natuur en continuïteit - verandering. Hij noemt de leegte vanaf de late Romeinse tijd en constateert dat het latere patroon toch lijkt op het voorafgaande, zoals de archeologie laat zien. (Archeologiebalans 2002, pag. 21.) Betreffende demografie geeft hij als voorbeeld dat de plaggenbemesting in Noord-Brabant eerder begon dan in Drenthe, omdat Brabant dichter bevolkt was. Hij bespreekt ook het verschijnsel krimp, vooral in de periode 1300 - 1500, ook hierin herkent men ruimtelijke patronen, zoals concentratie in de beste gebieden en vraagt nadrukkelijk aandacht voor de rol van individuen, bijv. beslissingen van individuele grondbezitters. Spreker eindigt met een verwijzing naar de toekomst met als factoren de verminderde macht van de landbouw en de komst van het nationaal landschap het Groene Woud.

Hans Renes

Dorpsverplaatsingen

Om 11.30 uur krijgt Chris de Bont (historisch geograaf, Alterra, Wageningen Universiteit en Researchcentrum, Centrum Landschap) het woord voor zijn lezing Dorps- verplaatsingen. Het onderwerp laat een en al dynamiek zien, er zijn dus veel relicten in het landschap. Hij bespreekt het rivierengebied, de zandgronden en de (voormalige) veengebieden.

Het rivierengebied werd door bedijkingen steeds gevaarlijker, vanaf de 16e eeuw verlieten veel mensen de streek omdat de dijklasten te zwaar werden (spa-steking). Hij bespreekt de geschiedenis van de Beerse Maas die een heel gebied lang ongeschikt voor bewoning heeft gemaakt.

Op de zandgronden gaat het vooral om de vorming van esdekken, men begon graag op gronden met een moderpodsol. Meer naar buiten vond men de wat minder geschikte, wat drogere haarpodsolbodems. De bekende alleenstaande kerktorens staan voor bijna een derde deel op een moderpodsol en nog iets meer waarschijnlijk daarop. Zij markeren vroegmiddeleeuwse bewoningslocaties. De bewoning verschoof naar de randen van de dekzandruggen, richting beekdalen. De kerk bleef, een voorbeeld van inertie.

Het veengebied, m.n. de Langstraat kent een heel eigen landschapsgeschiedenis. De Maas vormde er oorspronkelijk de grens van de bisdommen Luik en Utrecht. Het ontginnen van de venen verliep er volgens een vast patroon, het verschoof vanaf de rivier zuidwaarts. In de Zuidhollandse Waard is ook veel turf gestoken, later is daar veel land weer ingepolderd. Spreker laat als voorbeeld nog een stukje zien van een oude Maasloop bij Heesbeen (Heusden).

Chris de Bont

Bosgeschiedenis van Brabant

Na de middagpauze is om 13.15 uur het woord aan Karel Leenders (historisch-geograaf) met het onderwerp De bosgeschiedenis van Brabant. Hij begint met het onderscheid aangeplant en natuurlijk bos en behandelt dan bostoponiemen. Als er in een streek geen bostoponiemen voorkomen was het daar indertijd waarschijnlijk slecht toeven, zoals in veenmoerassen. Het toponiem woud (Wouw) dat wijst op broekbos komt in Noord-Brabant weinig voor, in Holland juist veel. Een bijzondere naam is foreest, dit wijst op adellijk bezit.

In de loop van de tijd zijn bossen gedegradeerd, vooral sluipenderwijs door druk van beweiding. Bos werd wildert (iets tussen bos en heide), daarna heide en zelfs zandverstuiving. De gemeint had tot doel het gebruik van de wildernis te reguleren. In de 13e eeuw is er een transitie, men is gedwongen zuiniger om te gaan met hout. I.p.v. houten staanders gaat men in de bouw poeren gebruiken, zulke gebouwen gaan veel langer mee. (Er is een gebint uit de 13e eeuw bekend) Later is hakhoutbos zo ongeveer de enige soort bos die er nog is. Heide verschijnt pas in de 13e eeuw in de oorkonden. Rond 1500 is het areaal bos op zijn minimum, daarna komt herbebossing in de vorm van landgoederen, zoals de Wouwse Plantage en het Mastbos met uit Neurenberg ingevoerd plantgoed, grove den. In de Meierei verschijnen de populieren (klompen). Na 1750 zijn er zelfs akkers herbebost tot hakhout (uitputting, gebrek aan mest). In de tijd van de Verlichting kwam het nutsbegrip meer naar voren, voor akkers ongeschikt land werd bebost. In de 19e eeuw komt de vraag op naar stuthout voor de mijnen. Hiertoe kopen Walen zelfs grond op bij Chaam. Rond 1900 wordt kunstmest betaalbaar en verdwijnt de behoefte aan schapenmest en dus aan heide die dan ontgonnen of bebost wordt. Tenslotte is de komst van prikkeldraad verantwoordelijk voor het verdwijnen van hele heggenlandschappen.

Karel Leenders

Wegen en Wegenpatronen

Iets over tweeën krijgt Jan Timmers (Stichting Arch. Samenwerkingsverband) het woord over het onderwerp Wegen en Wegenpatronen. Timmers begint met een opsomming van de terminologie: weg, pad, straat, steeg, laan, dijk, enz. Hij maakt onderscheid tussen ontstaan en aanleg, tussen lokaal, doorgaand en internationaal, tussen route, tracé en weg.

Voor de 18e eeuw ontstonden wegen geleidelijk. Hij bespreekt tracé, functie, gebruik, vormgeving en inrichting. Eerst is er het tracé, in de prehistorie volgt dat het landschap, de weg van de minste weerstand. Oude wegen zijn archeologisch teruggevonden. Hij bespreekt de wegenbundel, het wijkende tracé (langs akkerranden), de wegenwaaier (samenkomend bij een beekovergang) bijv. bij het Riels Hoefke naar beide kanten, de s-bocht bij het kruisen van een beek. Dijken (op de zandgronden): verhoogd wegtracé haaks op een beekdal.

Bij de historische functies komen aan de orde kerkepad, veenbaan, postweg, pelgrimsweg, tiendweg, enz. De Franse Tijd heeft grote invloed gehad o.a. op de maatvoering, adviesbreedte e.d. Qua vormgeving bespreekt hij berm, houtwal, lage wegen tussen bolle akkers, brandgangen. Bij inrichting houten wegen (knuppelwegen), verharding, tol, hek, afrastering. Bij beekovergangen gaat het van voorde, via stap naar brug. Spreker eindigt met moderne inrichtingselementen zoals verkeersborden.

Jan Timmers

Gebruik van gemeene gronden

Als laatste komt aan het woord Lia van Zalinge - Spooren (Reg. Hist. Centrum Eindh.) over Gebruik van gemeene gronden. Ze is bezig met een proefschrift hierover. Haar tekst is opgenomen in de syllabus, haar gegevens komen uit de jaargeboden van gemeenschappen in Peelland. Wat kan worden gebruikt op de gemeint wordt ook gebruikt, t/m bloemen en vis. Om de doorgangen vrij te houden zijn allerlei regels nodig betreffende het houden van vee, het recht van voorpoting (bomen planten aan de randen van de gemene grond, de boom is dan privé-bezit, de vruchten, bijv. eikels gemeenschappelijk). De beweiding was strak georganiseerd, geen sloten, geen omheiningen
Bij Helmond is al in 1360 sprake van verdeling ("hoefslaan"). Afkopen kon later voor 25 keer de jaarcijns, dan werd het volledig particulier eigendom. Zo werden boeren rond Helmond eind 19e eeuw een soort projectontwikkelaars, op voormalige stukken gemeint grenzend aan de stad bouwden zij arbeiderswijken. Tot Petrus en Paulus (29-6) mocht turf worden gestoken, pas in de 2e helft van de 19e eeuw kwam er grootschalige, industriële turfwinning. Niet iedereen had evenveel rechten in de gemeint, vaak waren rechten gekoppeld aan een hoeve of huis, aan de hoeveelheid grond die iemand had of aan het bedrag aan belasting dat men betaalde. Armen hadden ook rechten, bijv. hout sprokkelen.

Lia van Zalinge-Spooren

Nawoord

Alle vijf de lezingen werden uitstekend geïllustreerd met een powerpointpresentatie. Er was een syllabus verkrijgbaar van ruim 210 blz. Het aantal deelnemers was met ruim 80 personen vrij groot en 't Vrijthof had zijn zaken (o.a. de lunch) weer goed voor elkaar zodat we opnieuw kunnen spreken van een zeer geslaagde studiedag.

Gérard de Laat, namens de Archeologische Sectie van het NBG

CLOSE